روغن آفتابگردان یک روغن گیاهی پرکاربرد در صابون سازی است که به دلیل فواید بی‌نظیر آن برای پوست، توجه زیادی را به خود جلب کرده است. این روغن سرشار از ویتامین E است که به عنوان یک آنتی‌اکسیدان قوی عمل کرده و از پیری زودرس پوست جلوگیری می‌کند. همچنین، روغن آفتابگردان خاصیت نرم‌کنندگی دارد و باعث حفظ رطوبت پوست می‌شود، به ویژه برای پوست‌های خشک و حساس مناسب است. اسیدهای چرب موجود در روغن آفتابگردان، مانند لینولئیک اسید، به تقویت سد محافظتی پوست کمک کرده و التهابات پوستی را کاهش می‌دهند. استفاده از روغن آفتابگردان در صابون‌گیاهی به بهبود بافت صابون و حفظ تعادل رطوبت پوست کمک می‌کند، و آن را به گزینه‌ای محبوب در محصولات آرایشی و بهداشتی تبدیل کرده است.
خاستگاه آفتابگردان
گل آفتابگردان در اصل از آمریکای شمالی آمده بود، جایی که قبلاً سه یا چهار هزار سال پیش برای تولید روغن استفاده می شد. بومیان آمریکا مدت ها قبل از ورود اروپایی ها آن را کشت می کردند. گمان می رود که کاشفان اسپانیایی این گیاه را به اروپا وارد کردند و در آنجا به ایتالیا، آلمان و فرانسه گسترش یافت. امروزه یکی از مهم ترین گیاهان روغنی روسیه است و در آمریکای شمالی، آمریکای جنوبی و اروپا کشت می شود. به عنوان یک گیاه روغنی، آفتابگردان بعد از دانه سویا و پالم روغنی رتبه سوم را دارد.
ارتفاع گل آفتابگردان به 1.5-2.5 متر می رسد. دارای ساقه ای محکم، منشعب، برگدار و موی خشن است. این گیاه نمونه ای عالی از فوتوتروپیسم (phototropism) است. این بدان معنی است که گیاه به سمت نور خم می شود. خم شدن با رشد فعال می شود. برگها به شکل قلب، متناوب یا متقابل هستند و با موهای زبر کوتاه در قسمت بالایی و پایینی آنها پوشیده شده است. آنها ساقه بلند هستند و لبه های آنها دندانه دار است. گل های آفتابگردان بزرگ است (10-40 سانتی متر عرض).
رنگ تخمه ها از سیاه تا سفید متفاوت است. آنها گاهی اوقات نوارهای طولی (longitudinal stripes) سیاه و سفید نیز دارند. پوسته آن چرمی (leathery) و آذرین (ligneous) است و به راحتی از دانه جدا می شود. اندازه و وزن تخمه ها متفاوت است. علاوه بر روغن (40-50%)، آنها حاوی پروتئین (تقریباً 24%)، ساکارز (saccharose)، کولین (choline)، بتائین (betaine) و عوامل برنزه کننده (tanning agents) هستند. اگر قارچ های کپک (mould fungi) به تخمه ها حمله کنند، مایکوتوکسین روبراتوکسین بی (mycotoxin rubratoxin B) تولید می شود.
رشد گیاه آفتابگردان به دما بستگی دارد. در مناطق معمولی کشت، تابستان ها کوتاه و گرم است. عمق و فاصله کاشت بسته به رقم متفاوت است. واریته هایی با تخمه های کوچک در عمق حدود 3 سانتی متر، با فاصله 30 تا 45 سانتی متر بین ردیف ها و 15 تا 20 سانتی متر در یک ردیف کاشته می شوند. واریته های بزرگ در فواصل بیشتری از یکدیگر کاشته می شوند.
استخراج روغن آفتابگردان
تخمه های رسیده را پوست می کنند، آسیاب می کنند و سپس به صورت گرم یا سرد تحت پرس قرار می دهند تا روغن بدست آید.
رنگ روغن تخمه آفتابگردان
روغن آفتابگردان پرس سرد، زرد روشن است. روغن پرس شده با افزودن حرارت به رنگ زرد مایل به قرمز است، اما به راحتی قابل تغییر رنگ است. روغن استخراج شده و تصفیه شده شفاف و به رنگ زرد روشن است.
بوی روغن تخمه آفتابگردان
- بوی معطر چرب، آجیلی، بو داده، چوبی، بوی سبز.
- روغن پرس سرد و گرم و همچنین روغن استخراج شده تقریباً بی بو است.
ترکیبات فرار روغن آفتابگردان
از طریق HS-SPME و GC-MS بعدی (Jelen et al. 2000)، و همچنین با استفاده از headspace GC-MS (پس از نگهداری به مدت 8 روز در دمای 60 درجه سانتیگراد)، ترکیبات فرار زیر شناسایی شدند:
- پنتان (Pentane)
- 2- بوتانون (2-Butanone)
- بوتانول (Butanol)
- پنتانال (Pentanal)
- پنتانول (Pentanol)
- هگزانال (Hexanal)
- 2- هپتانون (2-Heptanone)
- هپتانال (Heptanal)
- 2- هپتنال (2-Heptenal)
- 1-اکتن-3-ال (1-Octen-3-ol)
- اکتانال (Octanal)
- 2-نونانون (2-Nonanone)
- نونانال (Nonanal)
- دکا دی انال (Decadienal)
- اتان (Ethane)
- پروپان (Propane)
- پروپنال (Propenal)
- هگزان (Hexane)
طعم و مزه روغن آفتابگردان
- طعم ملایم و مطبوع
ترکیب شیمیایی اسیدهای چرب روغن آفتابگردان
روغن آفتابگردان را می توان به دسته های زیر تقسیم کرد:
- روغن آفتابگردان (SO)
- روغن آفتابگردان با مقدار زیادی لینولئیک اسید (HL)
- روغن آفتابگردان با مقدار زیادی اولئیک اسید (HO)
- روغن آفتابگردان با مقادیر زیاد پالمیتیک اسید و لینولئیک اسید (HP/HL)
- روغن آفتابگردان با مقادیر زیاد اسید پالمیتیک و اسید اولئیک (HP/HO)
- روغن آفتابگردان با مقادیر زیاد اسید استئاریک و اسید اولئیک (HS/HO).
ترکیبات مختلف اسیدهای چرب در جدول زیر نشان داده شده است:
| اسید چرب (Fatty Acid) | محتوا در SO | محتوا در HL | محتوا در HO | محتوا در HP/HL | محتوا در HP/HO | محتوا در HS/HO |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 12:0 لوریک اسید (Lauric acid) | 0-0.1 | – | – | – | – | – |
| 14:0 میریستیک اسید (Myristic acid) | 0-0.2 | 0.1 | – | 0.1 | – | – |
| 16:0 پالمیتیک اسید (Palmitic acid) | 5-8 | 7.5 | 3-5 | 27.3 | 24.6 | 4.6 |
| 16:1 پالمیتولئیک اسید (Palmitoleic acid) | 0-0.3 | 0.1 | 0.1-0.2 | 4.4 | 6.1 | 0.1 |
| 18:0 استئاریک اسید (Stearic acid) | 2.5-7 | 1.9 | 3-5 | 2.7 | 2.9 | 11 |
| 18:1 اولئیک اسید (Oleic acid) | 13-40 | 13.3 | 70-92 | 17.1 | 59.8 | 79.1 |
| 18:2 لینولئیک اسید (Linoleic acid) | 48-74 | 76 | 2-20 | 46.8 | 3.5 | 2 |
| 18:3 آلفا- لینولنیک اسید (α-Linolenic acid) | 0-0.3 | 0.1 | – | 0.1 | 0.1 | 0.1 |
| 20:0 (Arachidic acid) | 0.2-0.5 | 0.1 | 0.3 | 0.3 | 0.4 | 0.9 |
| 20:1 (Eicosenoic acid) | 0-0.5 | 0.2 | 0.2 | 0.1 | 0.2 | 0.2 |
| 22:0 (Behenic acid) | 0.5-1.3 | 0.4 | 1 | 0.8 | 1.8 | 1.8 |
| 22:1 (Erucic acid) | 0-0.5 | – | – | 0.1 | – | 0.1 |
| 24:0 (Lignoceric acid) | 0-0.4 | 0.2 | 0.4 | 0.3 | 0.6 | 0.3 |
ترکیب شیمیایی استرول ها (غلظت بر حسب mg/100 گرم و محتوا بر حسب درصد)
| عنوان فارسی (انگلیسی) | سطوح بر اساس Firestone (1999) | سطوح بر اساس Carstensen (2001) | سطوح بر اساس Karleskind (1996) |
|---|---|---|---|
| کل محتوای استرول (Total content) | 244-455 | 447.1 | 449.7 |
| کلسترول (Cholesterol) | 0-0.7 | 0-0.5 | 0.6 |
| براسیکاسترول (Brassicasterol) | 0-0.2 | 0-0.1 | 0.1 |
| کمپسترول (Campesterol) | 7-13 | 7-12 | 8.4 |
| استیگماسترول (Stigmasterol) | 7-12 | 8-13 | 11.5 |
| بتا-سیتوسترول (B-Sitosterol) | 56-65 | 53-61 | 64 |
| A5-آوناسترول (A5-avenasterol) | 1.5-7 | 1.5-5 | 2.4 |
| A7-استیگماسترول (A7-Stigmasterol) | 7-24 | 7-21 | 3.7 |
| A7-آوناسترول (A7-Avenasterol) | 3-6.5 | 3-6 | 6.6 |
| A7-کمپسترول (A7-Campesterol) | 2-3 | 1-3 | 0.6 |
| کلروسترول (Clerosterol) | 0.7-1 | – | – |
| سیتوستاتنول (Sitostanol) | 0.3-1.5 | – | – |
| ایزوفوکوسترول (Isofucosterol) | – | – | – |
| فوکوسترول (Fucosterol) | – | – | – |
سایر مواد تشکیل دهنده روغن آفتابگردان
محتوای اسکوالن:
- روغن آفتابگردان (SO) تصفیه شده 36.4 میلی گرم در 100 گرم
- روغن آفتابگردان (SO) پرس سرد 38.2 میلی گرم در 100 گرم
- الکل های آلیفاتیک: 100 میلی گرم در 100 گرم
مشخصات فیزیکی روغن آفتابگردان
- ضریب شکست (refractive index):
- در 25 درجه سانتی گراد برابر با 1472–1476، در 40 درجه سانتی گراد برابر 1467–1469
- چگالی (density):
- در 20 درجه سانتی گراد برابر با 0.918–0.923، در 15 درجه سانتی گراد برابر 0.922–0.926
- عدد صابونی شدن (saponification number): 186–194
- عدد اسیدی (acid number): 0.6
- عدد یدی (iodine number): 118–145
- بخش غیرقابل صابونی شدن (unsaponifiable): 0–1.5 درصد
- نقطه انجماد (point of solidification): 16- الی 18- درجه سانتی گراد
روغن آفتابگردان (Sunflower seed oil) بوسیله ی روش های سرد یا گرم و از فشردن تخمه پوست کنده آفتابگردان بدست می آید. پرس گرم تخم آفتابگردان بازده بهتری را بدست می دهد. روغن تخمه آفتابگردان شامل انواع اسیدهای چرب ضروری و لینولئیک اسید (Linoleic acid) است و بازتولید سلول را بهبود می دهد. این روغن غیر کومدون زا (Noncomedogenic) و ضد التهاب مرطوب کننده پوست نیز است.
ماندگاری روغن آفتابگردان
روغن آفتابگردان در صورتی که در جای خنک و تاریک نگهداری شود حدود 9 ماه ماندگاری دارد. از آنجایی که تخمه ها در هنگام فشرده سازی سرد با پوسته خود فرآوری می شوند، روغن آفتابگردان همچنین حاوی موم است که ممکن است باعث کدر شدن روغن در زمانی که در جای خنک نگهداری می شود، شود. این بدان معنا نیست که آلوده یا خراب است.
کاربرد روغن آفتابگردان در داروسازی و پزشکی
صنعت داروسازی از روغن آفتابگردان به عنوان ماده پرکننده خنثی برای کپسول های ژلاتینی نرم، در تولید پمادها و کرم ها و به عنوان جایگزینی برای روغن زیتون و روغن بادام زمینی در آماده سازی های دارویی استفاده می کند.
مصارف صنعتی روغن آفتابگردان
روغن آفتابگردان در تولید صابون (soap)، لاک (varnish)، رنگ روغن (oil paint) و رنگ هنرمندان (artists’ paints) استفاده می شود. همچنین در چرم سازی (leatherwork) و به عنوان نگهدارنده پارچه ها (preservative for draperies) استفاده می شود. روغن پرس گرم فقط برای مصارف صنعتی مناسب است. از آنجایی که در معرض اکسایش (oxidation) است، به ندرت در لوازم آرایشی استفاده می شود.
روغن آفتابگردان در طب سنتی
در پزشکی مبتنی بر تجربه، روغن آفتابگردان را به صورت داخلی برای درمان یبوست و به صورت خارجی در موارد ترمیم بد زخم (bad wound healing)، ضایعات پوستی (skin lesions)، پسوریازیس (psoriasis) و روماتیسم (rheumatism) استفاده می شود. با این حال، هیچ مطالعه دارویی یا آزمایش بالینی وجود ندارد که اثربخشی روغن را ثابت کند.
موم تخمه آفتابگردان
موم تخمه آفتابگردان از زمستانه کردن روغن تخمه آفتابگردان بدست می آید. زمستانه کردن به معنی خارج سازی بخش های با نقطه ذوب بالاتر نظیر انواع موم ها از روغن است. موم بدست آمده به عنوان عامل تغلیظ کننده طبیعی، برای افزایش ویسکوزیته و به منظور پایدارسازی، هموارسازی (Smoothness)، جامدسازی و ایجاد بافت خامه ای به انواع محصولات نظیر انواع رژ لب، انواع کرم ها، انواع بالم لب، لوسیون های جامد و انواع محصولا آرایشی بهداشتی استفاده می شود.
مطالعات بالینی اثرات مفید روغن آفتابگردان را در درمان درماتیت آتوپیک (atopic dermatitis)، التیام زخم و آبرسانی پوست گزارش کرده اند.
مراجع:
