خواص گیاه دارویی اسفرزه برای پوست و مو

اسفرزه (Plantago ovata) گیاهی با پیشینه طولانی در طب سنتی است که به خاطر دانه های ریز و موسیلاژ بی نظیرش شناخته می شود. این گیاه به دلیل خواص آبرسان، ضد التهابی و ضد قارچی، امروزه به عنوان یک ماده کلیدی در روتین های پوستی مدرن و فرمولاسیون محصولات گیاهی مانند صابون ها و کرم ها مورد استفاده قرار می گیرد. برای علاقه مندان به ساخت محصولات آرایشی-بهداشتی، اسفرزه نه تنها یک ماده مقرون به صرفه است، بلکه جایگزینی طبیعی برای ترکیبات شیمیایی محسوب می شود.

منشاء، پراکنش و تاریخچه اسفرزه

جدول خلاصه اطلاعات پایه گیاه دارویی اسفرزه

جنبه	جزئیات
نام علمی اسفرزه	Plantago ovata
نام‌های دیگر اسفرزه	اسپرزه، اسپغول، ایسباگول، …
منشاء طبیعی اسفرزه	مدیترانه شرقی و هندوستان
پراکنش اسفرزه در ایران	دشت گرگان، گیلان، لرستان، فارس، بلوچستان، کهگیلویه و بویراحمد و غیره
سابقه تاریخی اسفرزه	بیش از ۵۰۰۰ سال (هند/آیورودا)، استفاده پزشکی در مصر باستان
گسترش جهانی اسفرزه	اروپا، آمریکای شمالی، نیوزیلند؛ معروف به «پای مرد انگلیسی»
ورود اسفرزه به غرب مدرن	اواخر قرن ۱۹؛ محبوبیت در دهه ۱۹۷۰

 نام علمی و گیاهشناسی اسفرزه

• نام علمی اسفرزه: Plantago ovata (گونه‌ای از تیره Barhangian / Plantaginaceae)
• نام‌های دیگر اسفرزه: اسپرزه، اسبرزه، اسفیدش، اسفیوس، اسپغل، اسپغول، سفیدخوش، شکم پاره، قارنی یارخ، قارنی یاروق، بذر قطور، بذر قطونا، حشیشه، البراغیث، تبکو و برغوشی.

منشاء جغرافیایی اسفرزه

• گیاه دارویی اسفرزه در منطقه مدیترانه شرقی و هندوستان منشاء دارد.
• برخی منابع فارسی گزارش می‌دهند که اسفرزه بومی ایران و هندوستان است و در همسایگی آن نیز کشت می‌شود؛ به‌ویژه در کشورهایی مانند پاکستان؛ و از این مناطق به دیگر نقاط جهان صادر می‌گردد.
• در ایران، پراکنش گیاه اسفرزه شامل مناطق گسترده‌ای نظیر: دشت گرگان، گیلان (بین منجیل و پاچنار)، رودبار، لرستان، کردستان، اصفهان، فارس (تخت جمشید، لار)، کرمان (نزدیک بم)، مسجد سلیمان، بوشهر، ایلام، شوش و … می‌شود.
• همچنین طبق منابعی چون ویکی‌پدیا، گیاه اسفرزه در ایران در ارتفاعات بالای ۲۵۰۰ متر در کهگیلویه و بویراحمد، در بلوچستان ایران و پاکستان (به‌ویژه برای کاربرد سنتی خاص) نیز رشد می‌کند.

ارزش غذایی و ترکیبات شیمیایی اسفرزه

مهمترین ترکیب اسفرزه، موسیلاژ است؛ یک ماده ژل مانند که تا ۳۰ برابر وزن خود آب جذب می کند و نقش اصلی در آبرسانی عمیق پوست و مو دارد. علاوه بر این، اسفرزه حاوی فیبر های طبیعی است که به پاک سازی پوست از سموم کمک می کند، و آنتی اکسیدان هایی مانند فلاونوئید ها که با رادیکال های آزاد مبارزه کرده و علائم پیری را کاهش می دهند. این ترکیبات، اسفرزه را به گزینه ای ایده آل برای محصولات ضد چروک و آبرسان تبدیل می کند.

ارزش غذایی و ترکیبات اصلی اسفرزه:

• فیبر محلول: اسفرزه عمدتاً به دلیل محتوای بالای فیبر محلول خود شناخته می‌شود.
  • موسیلاژ (لعاب): دانه اسفرزه به میزان ۲۰ تا ۳۰ درصد حاوی موسیلاژ است. این موسیلاژ قادر است تا حدود ۱۰ برابر حجم خود آب جذب کند و حالتی ژله‌ای و لغزنده ایجاد کند. موسیلاژ اسفرزه عمدتاً از آرابینوکسیلاز (تا ۸۵ درصد) و مقادیر کمی رامنوز تشکیل شده است. پس از هیدرولیز، این موسیلاژ موادی مانند دگزیلوزان، آرابینوز، د-گالاکتوز و د-گالاکتورونیک اسید تولید می‌کند. همچنین موسیلاژ دارای خواص ملین است.
• پروتئین: در هر ۱۰۰ گرم اسفرزه، ۱۷.۲ گرم پروتئین وجود دارد. همچنین دانه‌های این گیاه حاوی پروتئین هستند.
• کربوهیدرات: در هر ۱۰۰ گرم اسفرزه، ۵۹.۷ کربوهیدرات یافت می‌شود. این گیاه حاوی کربوهیدرات‌های نامحلول نیز می‌باشد.
• چربی: در هر ۱۰۰ گرم اسفرزه، ۲.۷ گرم چربی وجود دارد. دانه‌های اسفرزه دارای روغن ثابت نیز هستند.
• مواد معدنی: اسفرزه غنی از مواد معدنی مانند پتاسیم، کلسیم، آهن، منیزیم و فسفر است.
• ویتامین‌ ها: این گیاه حاوی ویتامین‌های گروه B و همچنین ویتامین‌های A, C, D, E, K است.
• سایر ترکیبات اسفرزه:
  • اسیدهای چرب امگا: حاوی اسیدهای چرب امگا (امگا ۳، امگا ۶) است.
  • ساپونین‌ ها، اسلووین، فنول‌ها و تانن‌ها: این ترکیبات نیز در اسفرزه یافت می‌شوند.
  • پلی‌ساکاریدها: موسیلاژ دانه اسفرزه از پلی‌ساکاریدها تشکیل شده است.
  • ایریدوئید: دانه‌های اسفرزه حاوی مقادیر بسیار کمی از ایریدوئیدها، از جمله آکوبین، هستند.
  • اسید گالیک و اسید تانیک: اینها نیز از مواد مؤثره موجود در اسفرزه هستند.
  • ترکیب گیاهی اوکوبین: این ترکیب نیز در اسفرزه موجود است.

این ترکیبات غنی به اسفرزه خواص متعددی مانند ملین بودن، بهبود عملکرد دستگاه گوارش، کاهش کلسترول و قند خون، و فواید برای پوست و مو می‌بخشند.

خواص اسفرزه برای پوست

خواص اسفرزه برای مو

اسفرزه (پسیلیوم) به دلیل ترکیبات منحصر به فردش، بهویژه موسیلاژ (یک ماده ژل مانند و مرطوب کننده)، اثرات قابل توجهی بر سلامت و زیبایی مو دارد. در زیر به تفکیک، خواص آن شرح داده شده است:

اسفرزه برای جلوگیری از موخوره و شکستگی مو

• مکانیسم اثر: موسیلاژ موجود در اسفرزه با ایجاد یک لایه نرم و محافظ روی ساقه مو، اصطکاک بین تارهای مو را کاهش می دهد. این ویژگی از گره خوردن و شکستگی موها به ویژه هنگام شانه زدن جلوگیری می کند.
• نتیجه: موها نرم تر شده و آسیب پذیری آنها در برابر عوامل مکانیکی (مانند حرارت یا کشش) کاهش می یابد.

تقویت رشد مو با اسفرزه

• بهبود گردش خون: اسفرزه حاوی ترکیباتی است که با تحریک پوست سر، گردش خون را افزایش می دهد. این امر باعث رسیدن مواد مغذی و اکسیژن بیشتر به فولیکول های مو می شود.
• نتیجه: تقویت ریشه های مو و تحریک رشد مو های جدید، بهویژه در موارد ریزش مو ناشی از ضعف فولیکول ها.

درمان شوره و خارش پوست سر با اسفرزه

• خاصیت ضد قارچی و ضد التهابی: اسفرزه حاوی ترکیباتی مانند ساپونین و فلاونوئیدهاست که با عوامل ایجادکننده شوره (مانند قارچ مالاسزیا) مقابله کرده و التهاب پوست سر را کاهش می دهد.
• نتیجه: کاهش پوسته ریزی، خارش و قرمزی پوست سر، همچنین تنظیم چربی طبیعی پوست سر.

۴. کمک به موهای خشک و مجعد با اسفرزه

• تأمین رطوبت: موسیلاژ اسفرزه به عنوان یک مرطوب کننده طبیعی، رطوبت را در ساقه مو به دقت حفظ می کند و از خشکی بیش از حد جلوگیری می نماید.
• نتیجه: موهای مجعد و خشک نرم تر، منعطف تر و درخشان تر می شوند. استفاده منظم از ماسک های اسفرزه به کاهش وزمویی و ایجاد حالت پذیری بهتر کمک می کند.

روش های استفاده از اسفرزه در محصولات آرایشی-بهداشتی

• استخراج موسیلاژ: ۱ قاشق دانه اسفرزه را در ۱ لیوان آب گرم ریخته، پس از ۱۵ دقیقه صاف کنید. این ژل را به کرم ها یا ماسک ها اضافه کنید.
• ساخت صابون  گیاهی: ترکیب موسیلاژ اسفرزه با روغن نارگیل، عسل و جو دوسر، صابونی ضد آکنه و آبرسان می سازد.
• فرمولاسیون کرم: افزودن پودر اسفرزه به پایه امولسیون (مثل موم زنبور) کرمی با خاصیت ضد پیری ایجاد می کند.
• ماسک موی خانگی: ترکیب موسیلاژ اسفرزه با ماست و روغن آرگان، موها را ابریشمی می کند.

کاربردهای غیردارویی اسفرزه

اسفرزه علاوه بر کاربردهای دارویی گسترده‌ای که دارد، در صنایع و کاربردهای سنتی غیردارویی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.

کاربردهای صنعتی غیردارویی گیاه اسفرزه

• صنایع غذایی و بهداشتی: موسیلاژ دانه اسفرزه در صنایع غذایی و بهداشتی کاربرد دارد.
• صنایع صابون‌ سازی: فرآورده‌های این گیاه در صنایع صابون‌سازی نیز به کار می‌روند.
• کشت بافت: اسفرزه می‌تواند به عنوان ماده اولیه در کشت بافت استفاده شود.
• کاربرد اسفرزه در صنایع آرایشی و بهداشتی:
  • پوسته دانه اسفرزه به صورت موضعی در رفع تحریکات پوستی کاربرد دارد.
  • موسیلاژ آن به عنوان امولسیون‌کننده در فرآورده‌های آرایشی به کار می‌رود.
  • در ماسک‌های طبیعی برای پوست استفاده می‌شود. ترکیب دانه اسفرزه با شیر و عسل می‌تواند به کاهش جوش‌ها، روشن شدن پوست و تقویت موها کمک کند.
  • لعاب اسفرزه به دلیل داشتن الیاف قوی و موثر، ترشح چربی را کاهش داده و پوست را از سموم و آلودگی‌های محیطی تمیز می‌کند و همچنین به عنوان نرم‌کننده و آبرسان برای پوست عمل می‌کند.
  • این گیاه حاوی مواد مغذی مانند ویتامین‌ها، مواد معدنی و آنتی‌اکسیدان‌ها است که به عنوان تغذیه‌کننده برای پوست و موها عمل کرده و به بهبود وضعیت پوست و مو، کاهش التهاب پوست و مقابله با پیری پوست کمک می‌کند.

کاربردهای سنتی و تاریخی غیردارویی

• آهارزنی کاغذ: در نسخه‌های خطی فارسی، لعاب حاصل از دانه اسفرزه برای آهارزنی کاغذ (اندازه‌گیری و آماده‌سازی سطح کاغذ برای نوشتن) ذکر شده است. این کاربرد در منابع مختلفی مانند «جوهر سیمی»، «رساله در بیان کاغذ مرکب و حل الوان»، «گلزار صفا» و «خط و مرکب» آمده است. روش کار شامل ریختن دانه‌های اسفرزه در آب برای گرفتن لعاب، سپس قرار دادن کاغذ در این لعاب برای مدت زمان مشخص (مثلاً یک ساعت) و سپس خشک کردن آن است. برخی منابع بر لزوم فیلتر کردن لعاب پیش از استفاده تأکید کرده‌اند.
• تقویت‌کننده کاغذ: علی سیرافی در «گلزار صفا» لعاب پسیلیوم را مناسب‌ترین ماده برای آهارزنی جهت تقویت کاغذ در میان شش ماده دیگر دانسته است.
• مصرف در چهار تخمه: این محصول یکی از ترکیبات فرعی موجود در چهارتخمه است.

بخش‌های مورد استفاده اسفرزه

• دانه‌ها (Seeds): دانه‌های اسفرزه بخش اصلی و پرکاربرد دارویی این گیاه هستند. این دانه‌های قایقی‌شکل و کوچک، هنگام ترکیب با آب لعاب‌دار و ژله‌ای می‌شوند. خود دانه‌ها نیز برای کشت گیاهان جدید استفاده می‌شوند.
• پوسته دانه (Husk/Seed Husk): پوسته بیرونی دانه‌های اسفرزه، که به آن ispaghula husk یا غلاف نیز گفته می‌شود، یکی از پرکاربردترین بخش‌هاست. این پوسته سرشار از فیبر محلول است و می‌تواند تا حدود ۱۰ برابر حجم خود آب جذب کرده و متورم شود.

فرآورده‌ها و اشکال مصرفی اسفرزه: اسفرزه در اشکال مختلفی برای مصارف دارویی و غیردارویی عرضه می‌شود:

• دانه کامل: دانه‌های کامل اسفرزه به خودی خود استفاده می‌شوند. نکته مهم این است که برای مصرف خوراکی، دانه‌های اسفرزه نباید کوبیده یا آسیاب شوند، زیرا خرد کردن آن‌ها خاصیت لعاب‌سازی و تأثیر درمانی را از بین می‌برد و می‌تواند عوارض جانبی جدی مانند سردی بیش از حد بدن، ضعف سیستم عصبی و تنگی نفس ایجاد کند.
• پوسته کامل (Husk): پوسته کامل اسفرزه به عنوان مکمل فیبر در غلات و پخت غذا مورد استفاده قرار می‌گیرد.
• پودر (Powder): پودر اسفرزه یا پودر پوسته اسفرزه رایج‌ترین شکل مصرف است که ریز شده و به راحتی با آب، آبمیوه، شیر یا اسموتی‌ها مخلوط و مصرف می‌شود.
• کپسول (Capsules): برای سهولت مصرف، اسفرزه به شکل کپسول نیز تولید می‌شود.
• گرانول (Granules): این شکل دانه‌ریز نیز برای مصرف آسان‌تر در دسترس است.
• مایع (Liquid Concentrate): اسفرزه حتی به صورت مایع نیز یافت می‌شود.
• ویفر (Wafers): برخی فرآورده‌ها به شکل ویفر نیز عرضه می‌شوند.
• لعاب/ژل (Mucilage/Gel): زمانی که دانه‌ها یا پوسته اسفرزه با آب مخلوط می‌شوند، ماده‌ای ژله‌ای و چسبناک (موسیلاژ یا لعاب) تشکیل می‌شود که همان بخش فعال دارویی آن است.
• فرآورده‌های ترکیبی/تجاری: شرکت‌های داروسازی محصولات متنوعی از اسفرزه تولید کرده‌اند، از جمله “موسیلیوم” (Musilioum) از شرکت ایران‌داروک که در طعم‌های پرتقالی، توت‌فرنگی، لیمویی و بدون طعم موجود است. سایر نام‌های تجاری شامل Dineh Psyllium, Rouz-psyllium Husk, Rouz-psyllium Seed, Metamucil, Fiberal, Selium, Maalox – Daily Fiber Therapy, Uni Laxative, Laxyllum Capsule و S.D.Lax Tablets نیز ذکر شده‌اند.
• کاربردهای غیرخوراکی/موضعی اسفرزه:
  • ماسک طبیعی برای پوست و مو: لعاب اسفرزه می‌تواند با شیر و عسل مخلوط شده و به عنوان ماسک برای صافی، شفافیت پوست، کاهش جوش و تقویت مو استفاده شود.
  • ضماد/پماد گیاهی: دانه‌های کوبیده‌شده اسفرزه (به طور استثنا برای مصرف موضعی) می‌توانند با سرکه مخلوط شده و به عنوان پماد برای درمان جوش، التهاب، خارش موضعی و همچنین درمان سالک استفاده شوند. ضماد کوبیده آن با گلاب یا روغن بنفشه برای تسکین سردردهای گرم، رفع خشکی مغز و اعصاب، و رشد و نرم کردن مو نیز مفید است.
  • صنایع صابون‌سازی و کشت بافت: فرآورده‌های اسفرزه در صنایع صابون‌سازی و به عنوان ماده اولیه کشت بافت نیز کاربرد دارند.
  • پوشش خوراکی: صمغ استخراج شده از دانه اسفرزه برای پوشش‌های خوراکی (مانند سیب) استفاده می‌شود.
  • آرایشی و بهداشتی: موسیلاژ دانه اسفرزه در فرآورده‌های آرایشی به عنوان امولسیون‌کننده و پوسته دانه به صورت موضعی برای رفع تحریکات پوستی استفاده می‌شود.

این فرآورده‌ها و اشکال مصرفی، به دلیل محتوای بالای فیبر و موسیلاژ اسفرزه، خواص بی‌نظیری برای سلامت بدن دارند.

نمونه فرمولاسیون ها حاوی اسفرزه

صابون اسفرزه برای پوست های چرب:

• ۱۰۰ گرم پایه صابون گلیسیرین
• ۱ قاشق غذاخوری موسیلاژ اسفرزه
• ۵ قطره روغن درخت چای
• ۱ قاشق پودر زغال فعال

کرم آبرسان شب اسفرزه:

• ۵۰ میلی لیتر پایه کرم غیرفعال
• ۲ قاشق غذاخوری موسیلاژ اسفرزه
• ۱۰ قطره روغن گل رز

نکات ایمنی و عوارض جانبی اسفرزه

اسفرزه برای اکثر افراد بی خطر است، اما ممکن است در برخی باعث حساسیت پوستی شود. قبل از استفاده، تست پچ روی بازو انجام دهید. از مصرف مستقیم دانه های خشک روی پوست خودداری کنید، زیرا ممکن است باعث تحریک شود. در صورت مصرف داروهای دیابت یا فشارخون، با پزشک مشورت نمایید.

سؤالات متداول (FAQ)

خواص  اسفرزه برای پوست صورت در صنعت آرایشی چیست؟

1. مرطوب‌کننده و نرم‌کننده طبیعی
   لعاب اسفرزه خاصیت بالای نگهداری آب دارد و به همین دلیل در فرمولاسیون کرم‌ها و لوسیون‌های مرطوب‌کننده به‌عنوان یک هیدراتانت طبیعی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

2. ضدالتهاب و آرام‌بخش پوست
   وجود موسیلاژ در اسفرزه باعث کاهش قرمزی و التهاب‌های پوستی می‌شود. این ویژگی برای تولید ماسک‌ها و ژل‌های مخصوص پوست‌های حساس و ملتهب بسیار ارزشمند است.

3. کمک به درمان آکنه و بهبود جوش‌ها
   خاصیت ضدباکتریایی و پاکسازی ملایم اسفرزه، آن را به گزینه‌ای مناسب برای محصولات ضدآکنه و شوینده‌های گیاهی تبدیل کرده است.

4. ایجاد بافت ژل و بهبود قوام محصولات
   لعاب اسفرزه توانایی ژل‌سازی دارد و می‌تواند به‌عنوان عامل قوام‌دهنده (Thickener) و پایدارکننده در فرمولاسیون ماسک‌های صورت، کرم‌ها و حتی صابون‌های گیاهی به کار رود.

5. لایه‌برداری ملایم و شفاف‌سازی پوست
   ژل اسفرزه در ترکیب با سایر مواد گیاهی، می‌تواند به عنوان یک اکسفولیانت طبیعی عمل کرده و در محصولات اسکراب یا ماسک‌های روشن‌کننده پوست استفاده شود.

6. ترمیم‌کننده و محافظ پوست
   با ایجاد لایه‌ای محافظ روی پوست، از خشکی و ترک‌خوردگی جلوگیری می‌کند و به همین دلیل در کرم‌های ترمیم‌کننده و صابون‌های گیاهی مغذی به کار گرفته می‌شود.

آیا اسفرزه برای پوست های حساس مناسب است؟

بله، اما حتماً تست پچ انجام دهید و از فرمول های رقیق شده استفاده کنید.

چگونه موسیلاژ اسفرزه را نگهداری کنیم؟

ژل استخراج شده را تا ۳ روز در یخچال نگه دارید.

آیا اسفرزه در شامپوی جامد کاربرد دارد؟

بله، با اضافه کردن پودر آن به پایه شامپو، خاصیت نرم کنندگی ایجاد می شود.

نتیجه گیری

اسفرزه یکی از مواد خام گیاهی ارزشمند در صابون‌سازی و صنایع آرایشی‌ـ‌بهداشتی است که به دلیل دارا بودن موسیلاژ، فیبرهای محلول، ویتامین‌ها و آنتی‌اکسیدان‌ها می‌تواند کیفیت نهایی محصولات را به‌طور چشمگیری ارتقا دهد. حضور موسیلاژ به‌عنوان یک آبرسان و قوام‌دهنده طبیعی، امکان تولید صابون‌هایی نرم، مرطوب‌کننده و ضدالتهاب را فراهم می‌آورد. همچنین ترکیبات ضدقارچی و ضدباکتریایی موجود در این گیاه، صابون‌های حاوی اسفرزه را به گزینه‌ای کارآمد برای کنترل آکنه، شوره سر و مشکلات پوستی رایج بدل می‌سازد.

از منظر فرمولاسیون، اسفرزه می‌تواند به‌عنوان یک ژل‌ ساز و پایدارکننده در ترکیب با روغن‌های گیاهی، اسانس‌ ها و سایر افزودنی‌ها به کار رود و همزمان ارزش بازاری محصولات شما را افزایش دهد؛ چرا که مصرف‌کنندگان امروز به دنبال جایگزین‌های طبیعی و ایمن برای ترکیبات شیمیایی هستند. استفاده از اسفرزه در صابون‌ سازی، علاوه بر بهبود بافت و خاصیت مراقبتی محصول، مزیتی رقابتی در بازار رو به رشد محصولات طبیعی و ارگانیک ایجاد می‌کند.

به طور خلاصه، اسفرزه نه تنها یک افزودنی گیاهی است، بلکه ابزاری راهبردی برای صابون‌ سازانی محسوب می‌شود که به دنبال تولید محصولاتی با تفاوت واقعی، کارایی بالا و ارزش افزوده برای مشتریان هستند. این گیاه پلی است میان خواص درمانی سنتی و نیازهای بازار مدرن، و می‌تواند در طراحی فرمولاسیون‌های نوآورانه، برگ برنده شما باشد.