کره شی، که بیشتر با نام شی باتر نیز شناخته می‌شود، یکی از مواد طبیعی پرکاربرد در صابون سازی به ویژه در ساخت صابون گیاهی دست‌ساز است. این ماده، از مغز دانه‌های درخت شی استخراج می‌شود و به دلیل خواص بی‌نظیرش برای پوست و مو، به یکی از انتخاب‌های اصلی صابون سازان تبدیل شده است. استفاده از کره شی در فرآیند صابون سازی به صابون‌ها نرمی و لطافت می‌بخشد و به دلیل دارا بودن ویتامین‌های A و E، خواص ضد التهاب و آبرسانی فوق‌العاده‌ای به پوست ارائه می‌کند. به همین دلیل، صابون های حاوی شی باتر برای انواع پوست، به ویژه پوستهای خشک و حساس، بسیار مناسب هستند.
شی باتر نه تنها به نرم شدن پوست کمک می‌کند، بلکه به تقویت و ترمیم موها نیز می‌پردازد. در ساخت صابون های گیاهی دست ساز، این ماده به دلیل خواص مرطوب‌کنندگی و آنتی‌اکسیدانی خود به کاهش چین و چروک و جلوگیری از پیری زودرس پوست کمک می‌کند. کره شی همچنین به حفظ رطوبت طبیعی پوست کمک کرده و از خشکی و ترک‌خوردگی پوست جلوگیری می‌کند. برای صابون سازان حرفه‌ای و علاقه‌مندان به ساخت صابون های طبیعی و دست ساز، استفاده از شی باتر یک گزینه عالی برای ارتقای کیفیت محصولات و جلب رضایت مشتریان است.
خاستگاه درخت شی
درختان شیا (Shea trees) از غرب آفریقا تا نیل رایج هستند؛ آنها درختان شاخص ساوانا هستند. این درخت به طور طبیعی در ساحل و مناطق شمالی گینه رشد می کند.
درختان شیا 6 تا 12 متر ارتفاع دارند. میوه هسته‌دار تخم‌مرغی شکل 4 تا 5 در 3 سانتی‌متر است، پوستهای ضخیم دارد و معمولاً تک‌دانه است. دانه‌ها شبیه میوه، سخت، قهوه‌ای و براق هستند و شبیه شاه بلوط هستند. تفاله میوه رسیده قابل خوردن است. درختان شیا در 40 تا 50 سالگی به حداکثر محصول خود می‌رسند.
درخت شی در ساوانا رشد می‌کند، جایی که درختان نخل روغنی به دلیل بارندگی ناکافی نمی‌توانند رشد کنند. تولیدکنندگان اصلی این محصول، کشورهای غرب آفریقا هستند: مالی (Mali)، سنگال، ساحل عاج، غنا، گامبیا، نیجریه و بنین (Benin).
با وجود اینکه کره شیا یک محصول تجاری مهم است – در سال 2003، آفریقا 651,000 تن گردو شیا تولید کرد – هنوز هیچ مزارع تجاری درخت شیا وجود ندارد زیرا هزینه‌ها سودآور نیستند
میوه درخت شی به صورت دستی جمع آوری شده و روی هم در ظروف یا گودالی (pit) انباشته می شود. سپس بخش گوشتی میوه (pulp) جدا می شود. بعد از آن، مغزها در آفتاب یا در اجاق هایی که با شاخه ساخته شده و زیر آن آتشی روشن است، خشک می شوند. روش دیگر این است که ابتدا مغزها را بپزند و سپس در آفتاب خشک کنند. برای جدا کردن پوسته، مغزها را در آسیاب های روغن (oil mill) آسیاب کرده و در سبدهای با توری درشت الک می کنند تا پوسته ها از مغزها جدا شوند. باد ذرات ریز را به هوا می برد، پوسته ها روی زمین می ریزند و مغزها در سبد باقی می مانند. مغزها را در آون تفت داده و سپس در آسیاب یا هاون به قطعات کوچک در می آورند. توده چربی به صورت دستی با آب مخلوط شده و برای مدت طولانی ورز داده می شود (knead) تا تقریباً سفید شود و ناخالصی ها از آن جدا شوند. برای این فرآیند به مقدار زیادی آب نیاز است.
عصاره به دست آمده تا زمانی که تمام آب آن گرفته شود پخته می شود، سپس فیلتر شده و در نهایت بسته بندی می شود.
کره شیا سیاه با بو دادن هسته ها به مدت 15 تا 30 دقیقه در شن داغ یا روی آتش در ظروف مناسب به دست می آید. کره خام به دست آمده از این روش به طور خاص برای مصارف آشپزی استفاده می شود. کره شیا سفید بو داده نمی شود.
رنگ کره شی
- کره شیا سفید: عاجی، کمی متمایل به زرد، مانند شکلات سفید.
- مانند موم نرم، چربی خوک یا پیه، چربی زرد متمایل به سبز تا تقریباً سفید.
- کره شیا سیاه: ناهمگن، خاکستری، توده ای.
بو
- کره سفید از چاد: چرب، کمی میوه ای، معطر، آجیلی، بوی کمی چرب.
- کره سفید از کامرون: چرب، چوبی، تند، دودی، چوبی.
- کره سیاه از چاد: معطر، معطر، تند، غالب دودی.
ترکیبات فرار
آنالیز نمونه‌های مختلف کره شیا با استفاده از روش SPME (Solid Phase Microextraction) و دستگاه GC-MS
| فارسی (انگلیسی) | درصد |
|---|---|
| استیک اسید (Acetic acid) | 9.9 |
| 2-متیل فوران (2-Methylfuran) | – |
| اتیل استات (Ethylacetate) | – |
| ترانس-2-پنتانون (Trans-2-pentanone) | 0.4 |
| 2-متیل پنتانال (2-Methylpentanal) | – |
| پنتانول (Pentanol) | – |
| اسید بوتیریک (Butyric acid) | – |
| بوتیل استات (Butyl acetate) | – |
| 4-متیل پیریدین (4-Methylpyridinc) | – |
| 2-متیل پیرازین (2-Methylpyrazine) | 0.2 |
| فورفورال (Furfural) | – |
| 2,4-دی متیل-1-هپتن (2,4-Dimethyl-1-heptene) | 0.9 |
| ترانس-2-هگزنال (Trans-2-hexenal) | – |
| 2-هیدروکسی متیل فورفوران (2-Hydroxymethylfuran) | – |
| 4-متیل اکتان (4-Methyloctane) | 0.3 |
| اتیل بنزن (Ethylbenzene) | 0.7 |
| هگزانول (Hexanol) | – |
| 1,4-دی متیل بنزن (1,4-Dimethylbenzene) | 4.0 |
| 4-هپتانون (4-Heptanone) | – |
| اسید والریک (Valeric acid) | – |
| 2-هپتانون (2-Heptanone) | 0.2 |
| استایرن (Styrene) | 14 |
| نونان (Nonane) | – |
| هپتانال (Heptanal) | 2.2 |
| 2-بوتوکسی اتانول (2-Butoxyethanol) | 22 |
| (EE)-2,4-هگزادی انال (EE-24-Hexadienal) | – |
| 2-استیل فورفوران (2-Acetylfuran) | – |
| 2-اتیل پیرازین (2-Ethylpyrazine) | – |
| متیل اتیل بنزن (Methylethylbenzene) | 0.1 |
| آلفا-پینن (a-Pinene) | 13 |
| پروپیل بنزن (Propylbenzene) | 0.9 |
| ترانس-2-هپتنال (Trans-2-heptenal) | 0.7 |
| بنزالدهید (Benzaldehyde) | – |
| اسید هگزانوئیک (Hexanoic acid) | – |
| هپتانول (Heptanol) | 19 |
| سابینن (Sabinene) | – |
| 1-اوکتن-3-ال (1-Octen-3-ol) | – |
| فنول (Phenol) | – |
| 6-متیل-5-هپتن-2-اون (6-Methyl-5-hepten-2-one) | – |
| دسن (Decene) | – |
| میرسن (Myrcene) | 0.4 |
| 2-اکتانون (2-Octanone) | – |
| 2.5-فوراندیون-3,4-دی متیل (2.5-Furandion-3,4-dimethyl) | – |
| 1-متیل-3-پروپیل بنزن (1-Methyl-3-propylbenzene) | 10.5 |
| ترانس-2-اکتنال (Trans-2-octenal) | 15 |
| 2-استیل پیرول (2-Acetylpyrrole) | – |
| اکتانول (Octanol) | – |
بخش غیرقابل صابونی شدن کره شیا 7.0 تا 10.0 درصد است و از موارد زیر تشکیل شده است:
- استرول ها
- توکوفرول ها: 90 میلی گرم در 100 گرم
- کاروتن (Karitene): 2 تا 3 گرم در 100 گرم
ترکیب شیمیایی اسیدهای چرب
| اسید چرب (Fatty Acid) | درصد (Content in %) |
|---|---|
| لوریک اسید (Lauric acid) | 0.4 |
| میریستیک اسید (Myristic acid) | 0.3 |
| پالمیتیک اسید (Palmitic acid) | 48 |
| پالمیتولئیک اسید (Palmitoleic acid) | – |
| استئاریک اسید (Stearic acid) | 36-41 |
| اولئیک اسید (Oleic acid) | 45-50 |
| لینولئیک اسید (Linoleic acid) | 4-8 |
| α-لینولنیک اسید (α-Linolenic acid) | 0-0.4 |
| آراشیدیک اسید (Arachidic acid) | 1-2 |
ترکیب شیمیایی استرول های کره شی
(غلظت بر حسب میلی گرم بر کیلوگرم و محتوای آن بر حسب درصد)
| نام استرول (فارسی) | نام استرول (انگلیسی) | مقدار (میلی گرم بر گرم) |
|---|---|---|
| کلسترول | Cholesterol | – |
| بتا-سیتوسترول | B-Sitosterol | – |
| استیگماسترول A7 | A7-Stigmasterol | 38 |
| آوناسترول A7 | A7-Avenasterol | – |
| 24-متیل-A7-کلستانول | 24-Methyl-A7-cholestanol | 6 |
| Δ7،22-استیگماستادیئن-3p-ال | Δ7,22-Stigmastadien-3p-ol | 45 |
| محتوای کل | Total content | 2470 |
ترکیب شیمیایی الکل های تری ترپن کره شی
| نام فارسی (نام انگلیسی) | محتوا |
|---|---|
| بتا-آمیرین (Beta-Amyrin) | 7-8 |
| بوتیروسپرمول (Butyrospermol) | 15-20 |
| آلفا-آمیرین (Alpha-Amyrin) | 38-48 |
| لوپئول (Lupeol) | 25-28 |
مشخصات فیزیکی کره شی
| عنوان فارسی (معادل انگلیسی) | مقدار | واحد |
|---|---|---|
| چگالی (Density) | 0.916-0.918 | g/cm³ |
| شاخص انکسار (Refractive index) | 1.463-1.467 | – |
| عدد یدی (Iodine number) | 52-66 | – |
| نقطه ذوب (Melting point) | 32-45 | °C |
کاربرد های کره شی
کاربرد شیا باتر در داروسازی و پزشکی
یک مطالعه بالینی کاربرد کره شی را برای درمان سرماخوردگی بررسی کرد و مشخص کرد که این روغن تأثیر بهتری نسبت به قطره‌های بینی معمولی دارد.
کاربرد شی باتر در درماتوتراپی
یک مطالعه بالینی، کره شی خالص را روی ۳۵ بیمار مبتلا به بیماری‌های پوستی و یک کرم ۱۵% کره شی را روی ۱۵ بیمار آزمایش کرد. افراد مورد آزمایش به مدت ۱۰ روز و ۵ ماه به ترتیب دو بار در روز از این محصولات استفاده کردند. نتایج نشان داد که در مقایسه با کرم کورتیکواستروئید چرب، درماتیت پوستهای (scaly dermatitis) و خشکی پوست ناشی از افزایش سن، اثرات سریع‌تر و بهتری حاصل شد. کره شی خالص و همچنین کرم ۱۵ درصد، درمان مؤثری برای علائم آتروفی و دژنراتیو (degenerative) ناشی از افزایش سن و پرتودرمانی مداوم پوست هستند.
الکل‌های تری‌‌ترپن موجود در کره شی، آمیرین (amyrin)، لوپئول (lupeol) و بوتیروسپرمول (butyrospermol)، اثر ضد التهابی دارند. آنها آنزیم‌ها و پروتئازهایی را که بر پوست تأثیر می‌گذارند و کلاژن (collagen) و الاستین را تجزیه می‌کنند، مهار می‌کنند. کلاژن و الاستین پروتئین‌های ساختاری مهمی هستند که به استحکام و انعطاف‌پذیری پوست کمک می‌کنند. سرعت تولید این پروتئین‌ها با افزایش سن کاهش می‌یابد که به نوبه خود منجر به نازک شدن و کاهش خاصیت ارتجاعی پوست می‌شود. علاوه بر این، الکل‌های تری‌‌ترپن می‌توانند به‌عنوان جایگزینی برای محصولات رایج مانند هیدروکورتیزون (hydrocortisone) و ایندومتاسین (indomethacin) برای درمان آرتریت روماتوئید (rheumatoid arthritis) استفاده شوند.
کاهش سطح کلسترول با شیا باتر
یک مطالعه دوطرفه کنترل شده با کور مضاعف (double-blind) اثر مصرف روزانه ۳۰ گرم کره شیا بر روی افراد سالم با سطح کلسترول سرم نرمال یا کمی بالا را مورد بررسی قرار داد. گروه کنترل (۵۲ نفر) نیز روزانه ۳۰ گرم از کره تهیه شده با روغن آفتابگردان مصرف کردند. “رژیم غذایی آجیل شیا” کلسترول تام (total cholesterol) را ۵٪، کلسترول LDL را ۸٪، نسبت کلسترول LDL به کلسترول HDL (LDL cholesterol/HDL cholesterol ratio) را ۹٪، سطح آپولیپوپروتئین B (apolipoprotein B) را ۷٪ (در هر مورد میانگین مقدار سرم) کاهش داد. فشار خون دیاستولیک متوسط (mean diastolic blood pressure) ۲٪ و فشار خون سیستولیک متوسط (mean systolic blood pressure) ۳٪ کاهش یافت. میزان کلسترول HDL (HDL cholesterol)، تری گلیسرید (triglyceride) و لیپوپروتئین α (lipoprotein α) در سرم بدون تغییر باقی ماند. میانگین شاخص توده بدنی (BMI) به طور قابل توجهی ۰.۶٪ کاهش یافت.
نتایج نشان می دهد که رژیم غذایی حاوی کره شیا به طور موثری کلسترول تام و LDL را در بزرگسالان سالم کاهش می دهد و بنابراین می تواند به پیشگیری از بیماری های قلبی عروقی کمک کند.
کاربرد شیا باتر در لوازم آرایشی
هنگامی که کره شیا به صورت موضعی استفاده شود، بخش غیر صابونی شونده بالای آن (تا ۱۱٪) تأثیر بسیار مثبتی روی پوست دارد و باعث نرم شدن پوست، جلوگیری از خشک شدن و حفظ رطوبت در اپیدرم می شود. بنابراین به محصولات مراقبتی مانند پماد، لوسیون و محصولات ضد آفتاب اضافه می شود. کره شیا سازگار با پوست بوده و دارای ضریب محافظت در برابر آفتاب طبیعی ۳ است. کره شیا به بالم لب، پمادهای بینی و سینه و کرم های ضد ترک اضافه می شود.
کاربرد شی باتر در صنعت غذا
از استئارین کره شیا به عنوان معادل کره کاکائو استفاده می شود. اولئین آن پس از سفت شدن به عنوان مارگارین و در shortening و سایر محصولات غذایی استفاده می شود. مطالعه ای برای ارزیابی سمیت (toxicity) اولئین های موجود در کره شیا انجام شد. به موش های صحرایی در دوران بارداری آنها ۷% اولئین شیا تصفیه شده (refined shea olein) و اولئین شیا سفت شده (hardened shea olein) و همچنین ۱۵% روغن آجیل شیا خام، اولئین شیا و اولئین شیا سفت شده داده شد. این رژیم هیچ عارضه منفی قابل توجهی بر وضعیت عمومی و پارامترهای هماتولوژیک (hemic parameters) نداشت، اما میانگین سطح کلسترول به طور قابل توجهی پایین تر بود. اولئین های شیا تأثیر معنی دار نه بر تعداد فرزندان و نه بر وزن هنگام تولد یا وزن آنها در طول دوره تولید مثل نداشتند. هیچ نشانه ای از سمیت تولید مثلی بر روی موش های صحرایی، نه در اولئین های شیا غیر سفت شده و نه در سفت شده، حداقل با دوز حداکثر ۷.۵ گرم بر کیلوگرم وزن بدن در روز، مشاهده نشد.
کاربردهای دیگر کره شیا
کره شیا به دلیل دارا بودن آلانتوئین به مقدار زیاد، به عنوان پایه‌ای برای محصولات دارویی در غرب آفریقا استفاده می‌شود. همچنین در تولید صابون و در صنعت ساختمان به عنوان محافظ باران برای دیوارهای خانه به کار می‌رود.
کره شیا در آفریقا به عنوان روغن خوراکی مصرف می‌شود. در اروپا از آن در تولید مارگارین، به عنوان پایه پماد و جایگزین کره کاکائو استفاده می‌شود.
کره شی منبع اسیدهای اولئیک و استئاریک و مقادیر جزئی لینولئیک و پالمیتیک و همچنین حاوی ویتامین های A ،E و F است. کره شی به طور عمده از تری گلیسیرید و بخش بزرگی از اجزای غیر صابونی تشکیل شده است که مواد فعال نویدبخش برای محصولات آرایشی بهداشتی جدید هستند.
چگالی نسبی معیاری از خلوص یک ماده و نسبت چگالی یک ماده به چگالی آب است و با دما تغییر می کند .در دمای 40 درجه سانتیگراد، چگالی نسبی شی باتر یافت شده توسط اکثر نویسندگان نزدیک به میانگین 0.93 بود.
میانگین محتوای غیر صابونی شی باتر 8.1 درصد است که بالاتر از مقادیر موجود در اکثر روغن های گیاهی است. مقادیر گزارش شده از محتوای مواد مغذی شی باتر بسیار متفاوت است. اختلافات به دلیل منشأ متفاوت نمونه ها، سن نمونه، شرایط اقلیمی، تنوع ژنتیکی و ساختار خاک و ترکیب شیمیایی آن و روش های متفاوت استخراج و آنالیز است.
مشخص شده است که این کره دارای سطوح بالایی از ترکیبات توکوفرول، با تنوع منطقه ای قابل توجهی در محتوای آلفا-توکوفرول است. وجود آلفا- توکوفرول در کره شی آن را به یک چربی مهم به ویژه در رژیم غذایی، تغذیه و سلامت انسان تبدیل می کند. علاوه بر این، شی باتر حاوی مقداری پلی فنول است و غلظت آن به تکنیک استخراج بستگی دارد.
توکوفرول و پلی فنل هر دو برخی از آنتی اکسیدان ها را تشکیل می دهند و مصرف غذاهای غنی از آنتی اکسیدان می تواند به جلوگیری از اکسیداسیون در سلول انسان و در نتیجه برخی بیماری ها کمک کند. از آنجایی که آلفا- توکوفرول یکی از گروه‌های ترکیبات ویتامین E محلول در چربی است که توسط سلول‌های حیوانی سنتز نمی‌شود، باید از منابع گیاهی از طریق رژیم غذایی دریافت شود.
ترکیبات غیر گلیسریدی کره شی اجازه استفاده از آن را در محصولات مراقبت از پوست و فرمولاسیون محصولات آرایشی و بهداشتی می دهد. بیشتر ترکیبات غیر گلیسریدی، الکل های تری ترپن سینامات هستند که دارای اثرات ضد التهابی هستند.
تری ترپن سینامات جدا شده از کره شی می تواند به عنوان یک عامل پیشگیری کننده شیمیایی در سرطان زایی شیمیایی ارزشمند باشد .اگرچه این ترکیبات را می‌توان در گیاهان دیگر یافت، اما دانه‌های شی به دلیل سطوح بالای الکل‌های تری ترپن (حداکثر 6.2 درصد از مواد غیر صابونی در چربی) منبع جذابی هستند.
علاوه بر این، استرهای الکل تری ترپن در محصولات مراقبت از پوست با عملکرد بالا مانند ضد آفتاب و محصولات مراقبت از آفتاب به دلیل ترکیبی از اثر ضد التهابی و اثرات بازدارنده پروتئاز مفید هستند.
مدت زمان ماندگاری: حدود 2 سال
روغن شی
روغن شی کمیاب است و از همان منبعی که کره شی استخراج می شود حاصل می شود و بسیار شبیه کره شیا است بجز آن که مایع است و می تواند کاربردهای متفاوتی با کره شیا داشته باشد. مانند کره شی، روغن شی محتوی اسیدهای چرب ضروری بسیار بالایی دارد و بخاطر مرطوب کنندگی در مراقبت مو و برای پوست های آبزدایی شده (شدیدا خشک) استفاده می شود. روغن شی مایع بنابراین اغلب می تواند در انواع روغن های ماساژ، روغن های حمام و لوسیونهای بدن استفاده شود.
مراجع:
