مزاج یکی از کلیدی‌ترین مفاهیم در طب سنتی ایران است که از دوران باستان تاکنون در زندگی و سلامت انسان‌ها نقش تعیین‌کننده داشته است. بسیاری از ما بارها شنیده‌ایم که کسی «گرم مزاج» یا «سرد مزاج» است، اما کمتر کسی به‌طور دقیق می‌داند این اصطلاحات چه معنایی دارند، ریشه آن‌ها چیست و چه تأثیری بر زندگی روزمره ما میگذارند.
در حقیقت، مزاج تنها یک برچسب ساده نیست، بلکه مجموعه‌ای از ویژگیهای جسمی، روحی، رفتاری و حتی شخصیتی است که بر اساس ترکیب عناصر طبیعی و اخلاط در بدن شکل می‌گیرد. شناخت مزاج به ما کمک میکند تغذیه مناسب خود را انتخاب کنیم، سبک زندگی سالم‌تری داشته باشیم و از بسیاری بیماریها پیشگیری کنیم.
مزاج چیست؟
مزاج در لغت به معنای «آمیختگی» و «ترکیب» است. در طب سنتی، مزاج کیفیتی است که از برآیند چهار عنصر اصلی طبیعت ــ آب، آتش، باد و خاک ــ و همچنین چهار خلط اصلی بدن ــ دم، صفرا، بلغم و سودا ــ به وجود میآید. این کیفیت، گرمی، سردی، تری یا خشکی بدن را تعیین میکند.
هر فرد بر اساس شرایط ژنتیکی، محیطی، تغذیه‌ای و روحی خود، یک مزاج غالب دارد که از دوران کودکی تا پایان عمر بر او اثرگذار است. البته با تغییر سبک زندگی و تغذیه، میتوان شدت اثرات آن را کم یا زیاد کرد.
در واقع، مزاج همان «سرشت طبیعی» بدن است و دلیل آن است که دو نفر در شرایط مشابه، واکنش‌های متفاوتی نشان می‌دهند: یکی در برابر سرما حساس است، دیگری در برابر گرما؛ یکی با خوردن لبنیات دچار مشکل میشود، دیگری با خوردن غذاهای تند.
تاریخچه مزاج در طب سنتی
نظریه مزاجها در طب سنتی ایران و یونان باستان ریشه دارد. حکمای بزرگی مانند بقراط و ابن‌سینا معتقد بودند که تعادل یا عدم تعادل مزاجها تعیین‌کننده سلامتی یا بیماری است.
ابن‌سینا در کتاب قانون در طب توضیح می‌دهد که بدن انسان تحت تأثیر اخلاط چهارگانه است:
- دم (خون): گرم و تر
- صفرا: گرم و خشک
- بلغم: سرد و تر
- سودا: سرد و خشک
زمانی که این اخلاط در تعادل باشند، فرد سالم است؛ و هرگاه یکی از آن‌ها افزایش یا کاهش یابد، بیماری ایجاد میشود.
انواع مزاج در طب سنتی ایران
در طب سنتی، چهار مزاج اصلی و چهار مزاج ترکیبی تعریف شده است. در ادامه به معرفی دقیق چهار مزاج اصلی می‌پردازیم:
۱. مزاج دموی (گرم و تر)
- ویژگیهای جسمی مزاج دموی (طبع گرم و تر):
- پوست صورتی یا سرخ
- بدن درشت و پرخون
- ضربان قوی، انرژی بالا
- مستعد تعریق زیاد
- ویژگیهای روحی مزاج دموی (طبع گرم و تر):
- شاد و اجتماعی
- خوش‌اخلاق و پرانرژی
- گاهی بی‌صبری و پرخوری
- بیماری‌های شایع مزاج دموی (طبع گرم و تر):
- فشار خون بالا
- جوش و آکنه
- غلظت خون
- توصیه‌های غذایی مزاج دموی (طبع گرم و تر):
- مصرف میوه‌های آبدار (خیار، هندوانه، سیب)
- پرهیز از گوشت قرمز زیاد و ادویه‌های تند
۲. مزاج صفراوی (گرم و خشک)
- ویژگیهای جسمی مزاج صفراوی (گرم و خشک):
- پوست سبزه یا زرد
- اندام لاغر و استخوانی
- حرارت زیاد بدن
- خشکی پوست و مو
- ویژگیهای روحی مزاج صفراوی (گرم و خشک):
- پرانرژی و فعال
- سریع در تصمیم‌گیری
- گاهی پرخاشگر و عصبی
- بیماری‌های شایع مزاج صفراوی (گرم و خشک):
- مشکلات کبدی
- زخم معده
- خشم و عصبانیت زیاد
- توصیه‌های غذایی مزاج صفراوی (گرم و خشک):
- مصرف کدو، خیار، انار، آلو
- پرهیز از فلفل، زنجبیل، غذاهای سرخ‌کردنی
۳. مزاج بلغمی (سرد و تر)
- ویژگیهای جسمی:
- پوست سفید و سرد
- بدن چاق یا پرحجم
- انرژی پایین و خواب زیاد
- تعریق کم
- ویژگیهای روحی:
- آرام، صبور و کند
- علاقه به استراحت
- گاهی تنبلی و کم‌تحرکی
- بیماری‌های شایع:
- اضافه‌وزن و چاقی
- مشکلات گوارشی
- رطوبت مفاصل
- توصیه‌های غذایی:
- مصرف عسل، زنجبیل، گوشت کبابی
- پرهیز از ماست، دوغ، خیار و لبنیات سرد
۴. مزاج سوداوی (سرد و خشک)
- ویژگیهای جسمی (سرد و خشک):
- پوست سبزه یا تیره
- اندام لاغر
- موهای پرپشت و خشک
- میل به یبوست
- ویژگیهای روحی (سرد و خشک):
- جدی، دقیق و محتاط
- گاهی افسرده یا وسواسی
- علاقه به تنهایی و تفکر عمیق
- بیماری‌های شایع (سرد و خشک):
- افسردگی و اضطراب
- یبوست
- وسواس و کم‌خونی
- توصیه‌های غذایی (سرد و خشک):
- مصرف غذاهای گرم و مرطوب مانند آش‌ها و سوپ‌ها
- پرهیز از عدس، ترشیجات و غذاهای مانده
جدول مقایسه‌ای مزاجها
| نوع مزاج | ویژگیهای جسمی | ویژگیهای روحی | علائم ظاهری بارز | بیماری‌های شایع | توصیه‌های غذایی |
|---|---|---|---|---|---|
| دموی (گرم و تر) | پوست سرخ و گرم، بدن درشت، نبض قوی، تعریق زیاد | شاد، اجتماعی، پرانرژی، خوش‌مشرب | صورت گلگون، گرایش به فعالیت‌های اجتماعی، تمایل به خواب کوتاه اما عمیق | فشار خون بالا، جوش و آکنه، غلظت خون | مصرف سبزیجات تازه، خیار، کاهو؛ پرهیز از گوشت قرمز زیاد و غذاهای خیلی گرم |
| صفراوی (گرم و خشک) | پوست زرد یا سبزه، اندام لاغر، حرارت زیاد بدن، خشکی پوست و مو | پرانرژی، زودعصبانی، سریع‌الانتقال، تصمیم‌گیر سریع | رنگ چهره مایل به زرد، عطش زیاد، تمایل به غذاهای ترش | مشکلات کبدی، زخم معده، خشم و پرخاشگری | مصرف کدو، انار، خیار؛ پرهیز از فلفل، زنجبیل، غذاهای سرخ‌کردنی |
| بلغمی (سرد و تر) | پوست سفید و سرد، بدن چاق یا پرحجم، انرژی پایین، تمایل به خواب زیاد | آرام، صبور، کم‌تحرک، علاقه‌مند به راحتی | رنگ چهره سفید و بی‌روح، تعریق کم، کندی حرکات | اضافه‌وزن، مشکلات گوارشی، خواب‌آلودگی، رطوبت مفاصل | مصرف عسل، زنجبیل، گوشت کبابی؛ پرهیز از ماست، دوغ، خیار و لبنیات سرد |
| سوداوی (سرد و خشک) | پوست سبزه یا تیره، اندام لاغر، موهای خشک و پرپشت، مستعد یبوست | دقیق، محتاط، گاهی افسرده و وسواسی | صورت لاغر و کشیده، خواب سبک، تمایل به تفکر زیاد | افسردگی، یبوست، وسواس، کم‌خونی | مصرف سوپ‌ها و آش‌های گرم، بادام، انجیر؛ پرهیز از عدس زیاد، ترشیجات و غذاهای مانده |
چگونه مزاج خود را بشناسیم؟
تشخیص مزاج فرایندی تخصصی است، اما برخی نشانه‌های عمومی به ما کمک می‌کنند:
- تشخیص مزاج از طریق پوست:
- سرخ و گرم → دموی
- زرد و خشک → صفراوی
- سفید و نرم → بلغمی
- تیره و خشک → سوداوی
- تشخیص مزاج از طریق رفتار:
- اجتماعی و خوش مشرب → دموی
- زودعصبانی و فعال → صفراوی
- آرام و کم‌تحرک → بلغمی
- دقیق و محتاط → سوداوی
- تشخیص مزاج از طریق رژیم غذایی مناسب:
- میل به شیرینی → صفراوی
- میل به ترشی → دموی
- میل به غذاهای گرم → بلغمی
- میل به غذاهای مرطوب → سوداوی
مزاج و جنسیت
مزاج زنان
- زنان صفراوی: پرانرژی، اما مستعد مشکلات پوستی و هورمونی.
- زنان بلغمی: چاقی و مشکلات گوارشی شایع‌تر.
- زنان سوداوی: دقیق و حساس، اما در معرض افسردگی.
- زنان دموی: شاد و اجتماعی، اما گاهی با فشار خون بالا.
مزاج مردان
- مردان دموی: اندام درشت و پرانرژی.
- مردان صفراوی: ورزشکار و فعال، اما زودعصبانی.
- مردان بلغمی: آرام و خانواده‌دوست، اما کم‌تحرک.
- مردان سوداوی: جدی و موفق در کارهای فکری.
مزاج غذاها و گیاهان دارویی
مزاج غذاهای گرم
غذاهای گرم معمولاً باعث تقویت قوای بدن، افزایش انرژی و بهبود گردش خون می‌شوند. مصرف آن‌ها برای افراد سردمزاج بسیار مفید است، اما اگر افراد گرم‌مزاج در استفاده از این مواد زیاده‌روی کنند، ممکن است دچار مشکلاتی مانند بی‌خوابی، خارش، جوش‌های پوستی و تپش قلب شوند.
غذاهای گرم به دو دسته تقسیم می‌شوند:
-
گرم و تر: انرژی‌زا، مقوی، اما گاهی نفاخ.
-
گرم و خشک: محرک، خشک‌کننده رطوبت بدن و افزایش‌دهنده حرارت.
مزاج غذاهای گرم در طب سنتی ایران
غذاهای گرم معمولاً باعث تقویت قوای بدن، افزایش انرژی و بهبود گردش خون می‌شوند. مصرف آن‌ها برای افراد سردمزاج بسیار مفید است، اما اگر افراد گرم‌مزاج در استفاده از این مواد زیاده‌روی کنند، ممکن است دچار مشکلاتی مانند بی‌خوابی، خارش، جوش‌های پوستی و تپش قلب شوند.
غذاهای گرم به دو دسته تقسیم می‌شوند:
- گرم و تر: انرژی‌زا، مقوی، اما گاهی نفاخ.
- گرم و خشک: محرک، خشک‌کننده رطوبت بدن و افزایش‌دهنده حرارت.
جدول جامع غذاهای مزاج گرم
| نام ماده غذایی | مزاج (گرم و تر / گرم و خشک) | توضیحات و اثرات مهم | مصلح پیشنهادی |
|---|---|---|---|
| گوشت گوسفند | گرم و تر | مقوی، انرژی‌زا، مناسب سردمزاجان | سماق، انار |
| گوشت شتر | گرم و خشک | تقویت قوای جنسی، دیر هضم | سرکه، کاسنی |
| گوشت بُز | گرم و خشک | محرک سودا، سبک‌تر از گوسفند | سماق |
| گوشت پرنده شکاری (کبک، تیهو) | گرم و خشک | مقوی معده و اعصاب | سماق |
| مرغ | گرم و تر | مقوی و سبک | لیمو، سماق |
| ماهی شور یا دودی | گرم و خشک | تحریک‌کننده اعصاب | سماق، کرفس |
| خرما | گرم و تر | مقوی قلب و معده، خون‌ساز | آبلیمو، شیر |
| عسل | گرم و خشک | انرژی‌زا، ضدعفونی‌کننده قوی | سرکه، آب |
| زنجبیل | گرم و خشک | تقویت معده، ضدنفخ، افزایش انرژی | عسل |
| دارچین | گرم و خشک | ضدسردی معده و رحم، مقوی اعصاب | عسل، عرق بهار نارنج |
| هل | گرم و خشک | ضدنفخ، خوشبوکننده دهان | عسل |
| زعفران | گرم و خشک | نشاط‌آور، ضدافسردگی، مقوی قلب | شیر، عسل |
| فلفل سیاه | گرم و خشک | ضدسردی معده، محرک قوی | ماست، دوغ |
| فلفل قرمز | گرم و خشک | افزایش سوخت‌وساز، ضدالتهاب | روغن زیتون |
| زیره سیاه | گرم و خشک | ضدنفخ، کاهنده رطوبت معده | ماست |
| زیره سبز | گرم و خشک | مدر، مقوی معده | عسل |
| سیاه‌دانه | گرم و خشک | تقویت ایمنی، ضدسرفه | عسل |
| آویشن | گرم و خشک | مقوی معده، ضدعفونی‌کننده | عسل، آبلیمو |
| مرزنجوش | گرم و خشک | تقویت اعصاب، بازکننده انسداد | عسل |
| نعناع خشک | گرم و خشک | ضدنفخ، آرام‌بخش | سرکه |
| میخک | گرم و خشک | مقوی اعصاب و قلب | عسل |
| جوز هندی | گرم و خشک | آرام‌بخش، ضدنفخ | عسل |
| خردل | گرم و خشک | محرک، تعریق‌آور | سرکه |
| کنجد | گرم و تر | مقوی اعصاب و استخوان | شکر سرخ، سکنجبین |
| روغن زیتون | گرم و تر | مقوی قلب و کبد | سرکه |
| گردو | گرم و خشک | مقوی مغز و اعصاب | انار، به |
| بادام شیرین | گرم و تر | مقوی مغز، نرم‌کننده سینه | عسل |
| پسته | گرم و تر | مقوی معده و حافظه | رب انار |
| فندق | گرم و خشک | مقوی مغز و اعصاب | عسل |
| کشمش | گرم و تر | انرژی‌زا، خون‌ساز | سرکه |
| انجیر خشک | گرم و تر | ملین و مقوی | بادام |
| زیتون (سیاه رسیده) | گرم و خشک | مقوی معده و کبد | سرکه |
| سیر | گرم و خشک | ضدعفونی‌کننده قوی، محرک قلب | شیر، دوغ |
| پیاز | گرم و خشک | تقویت‌کننده معده، ضدعفونی‌کننده | سرکه |
| تره فرنگی | گرم و خشک | محرک، ضدنفخ | دوغ |
| شلغم پخته | گرم و تر | مقوی بدن و ریه | عسل |
| هویج | گرم و تر | تقویت بینایی و قوای جنسی | عسل |
| خرمالو رسیده | گرم و تر | مقوی معده، انرژی‌زا | انار |
| موز | گرم و تر | مقوی معده و اعصاب | عسل |
| انبه | گرم و تر | انرژی‌زا، نشاط‌آور | ماست |
| نارگیل | گرم و تر | مقوی اعصاب و معده | عسل |
| فلفل دلمه‌ای قرمز | گرم و تر | انرژی‌زا و نشاط‌آور | لیمو |
| ماش پخته با ادویه | گرم و تر | سبک‌تر و ملایم‌تر | زیره |
| نخود | گرم و خشک | مقوی معده و مولد خون | زیره |
| لوبیا قرمز | گرم و خشک | انرژی‌زا، نفاخ | دارچین |
| باقلا خشک | گرم و خشک | سنگین و نفاخ | زیره |
| قهوه | گرم و خشک | محرک اعصاب، نشاط‌آور | هل |
| چای پررنگ | گرم و خشک | محرک اعصاب | لیمو |
| شراب انگور (در منابع قدیم) | گرم و خشک | مقوی قلب و خون | مصلح: سرکه |
غذاهای گرم برای افراد سردمزاج (بلغمی و سوداوی) بسیار مفیدند، زیرا بدن آن‌ها را از رخوت و سنگینی خارج می‌کنند. اما در افراد گرم‌مزاج (دموی و صفراوی)، زیاده‌روی در مصرف این مواد ممکن است باعث خارش، جوش، عصبانیت و حتی بی‌خوابی شود. بهترین راهکار، مصرف متعادل همراه با مصلحات است
مزاج غذاهای سرد
در طب سنتی، غذاهای «سرد» بر اساس کیفیت غالب خود به سرد و تر یا سرد و خشک تقسیم می‌شوند. دانستن این موضوع خیلی کلیدی است، چون اثراتشان روی بدن فرق میکند (مثلاً ماست سرد و تر است، اما عدس سرد و خشک).
اینجا یک جدول جامع مزاج غذاهای سرد (اعم از میوهها، سبزیجات، لبنیات و حبوبات) بر اساس منابع معتبر طب سنتی مثل قانون ابن‌سینا و ذخیره خوارزمشاهی را برایت آماده کردم:
مزاج غذاهای سرد در طب سنتی ایران
در منابع طب سنتی، غذاهای سرد به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند:
- سرد و تر: که معمولاً باعث رطوبت، سنگینی و خواب‌آلودگی می‌شوند.
- سرد و خشک: که بیشتر اثرات خشکی، لاغری و افزایش سودا ایجاد می‌کنند.
شناخت این دسته‌بندی به ما کمک میکند غذاها را درست‌تر انتخاب کنیم و در صورت نیاز با مصلحات (مانند ادویه‌های گرم یا ترکیب‌های مناسب) مصرف کنیم.
جدول جامع غذاهای سرد
| نام ماده غذایی | مزاج (سرد و تر / سرد و خشک) | توضیحات و اثرات مهم |
|---|---|---|
| ماست | سرد و تر | بسیار سردکننده، نفاخ، ضعیف‌کننده معده؛ مصلح: نعناع یا زنیان |
| دوغ | سرد و تر | خواب‌آور، رقیق‌کننده خون؛ زیاده‌روی موجب ضعف اعصاب |
| شیر گاو (سرد) | سرد و تر | مقوی عمومی؛ برای معده‌های سرد مضر |
| پنیر | سرد و تر | نفاخ؛ مصلح: گردو یا زیره |
| کشک | سرد و خشک | قابض و نفاخ؛ مصلح: نعناع خشک |
| خیار | سرد و تر | رفع عطش؛ زیاده‌روی باعث دل‌درد و نفخ |
| کاهو | سرد و تر | آرام‌بخش و خواب‌آور؛ در بلغمی‌ها رخوت‌زا |
| کدو سبز | سرد و تر | خنک‌کننده، ملین؛ مضر برای معده سرد |
| کدو حلوایی | سرد و تر | آرام‌کننده حرارت؛ مفید برای صفراوی‌ها |
| بادمجان | سرد و خشک | سوداوی، مصرف زیاد افسردگی‌آور |
| عدس | سرد و خشک | مولد سودا، ایجاد یبوست در مصرف زیاد |
| ماش | سرد و تر | ملین، خنک‌کننده، اما سست‌کننده معده |
| جو | سرد و تر | خنک‌کننده قوی، کاهش حرارت بدن |
| برنج (سفید) | سرد و تر | مقوی معده، ولی یبوست‌آور؛ مصلح: روغن کنجد |
| هندوانه | سرد و تر | رفع عطش، اما ضعیف‌کننده قوای جنسی |
| خربزه | سرد و تر | نشاط‌آور، اما در معده‌های سرد مشکل‌زا |
| گلابی | سرد و تر | ضد عطش، ولی مضر برای معده‌های ضعیف |
| سیب ترش | سرد و خشک | قابض، مقوی معده؛ در مصرف زیاد سوداوی |
| به ترش | سرد و خشک | قابض، مضر برای اعصاب در مصرف زیاد |
| انار ترش | سرد و خشک | قابض و سودازا؛ مناسب صفراوی‌ها |
| آلوچه | سرد و تر | مسهل صفرا، خنک‌کننده بدن |
| آلو بخارا | سرد و تر | ملین و ضد عطش، مضر برای معده ضعیف |
| زرشک | سرد و خشک | خنک‌کننده و قابض، مفید برای صفراوی‌ها |
| سماق | سرد و خشک | قابض و ضداسهال، مضر برای اعصاب در زیاده‌روی |
| غوره | سرد و خشک | بسیار قابض، ضعیف‌کننده معده |
| سرکه | سرد و خشک | کاهنده صفرا و حرارت؛ زیاده‌روی سودازا |
| ترشیجات | سرد و خشک | خنک‌کننده، اما مضر برای اعصاب و معده سرد |
| نارنج | سرد و خشک | قابض، کاهنده حرارت معده |
| لیمو ترش | سرد و خشک | رفع عطش، ضد صفرا، مضر برای اعصاب در زیاده‌روی |
| پرتقال ترش | سرد و تر | خنک‌کننده، نشاط‌آور؛ زیاده‌روی نفاخ |
| عناب | سرد و تر | نرم‌کننده سینه، آرام‌بخش، خنک‌کننده |
| توت سیاه | سرد و خشک | قابض، سوداوی در مصرف زیاد |
| خرمالو (نارس) | سرد و خشک | قابض، یبوست‌آور |
| انجیر نارس | سرد و خشک | قابض، سودازا |
| شاه‌توت | سرد و خشک | قابض، مناسب صفراوی‌ها |
| اسفناج | سرد و تر | ملین، مقوی خون؛ مضر برای اعصاب |
| خرفه | سرد و تر | خنک‌کننده قوی، ضد التهاب، مضر برای اعصاب |
| سبزی خوردن (برگ چغندر) | سرد و تر | خنک‌کننده؛ زیاده‌روی موجب ضعف اعصاب |
| کرفس | سرد و خشک | مدر، پاک‌کننده بدن؛ مضر برای اعصاب |
| تره | سرد و خشک | قابض، مولد سودا در مصرف زیاد |
| نعناع فلفلی تازه | سرد و خشک | ضد التهاب، آرام‌بخش معده، اما خشکی‌آور |
| شاهی | سرد و خشک | خنک‌کننده و ادرارآور |
| گشنیز تازه | سرد و تر | خواب‌آور، آرام‌بخش؛ زیاده‌روی مضر حافظه |
| سیب‌زمینی | سرد و تر | خنک و سنگین؛ زیاده‌روی باعث سستی معده |
| گوجه‌فرنگی | سرد و تر | خنک‌کننده، ولی نفاخ و مضر برای اعصاب |
| بامیه | سرد و تر | ملین و خنک‌کننده، سنگین برای معده ضعیف |
| شیرخشت | سرد و تر | مسهل قوی و خنک‌کننده بدن |
| خاکشیر (زیاد) | سرد و تر | ملین و خنک‌کننده، مضر برای اعصاب در زیاده‌روی |
| شربت بنفشه | سرد و تر | خنک‌کننده و نرم‌کننده سینه |
| کاسنی | سرد و تر | مقوی کبد، خنک‌کننده خون |
| Chicory root (ریشه کاسنی) | سرد و خشک | تصفیه‌کننده قوی خون، مولد سودا در مصرف زیاد |
غذاهای سرد برای افرادی که دچار حرارت و خشکی زیادند (صفراوی و دموی) مفید هستند، اما برای بلغمی‌ها و سوداوی‌ها می‌توانند مشکل‌ساز شوند. همیشه توصیه میشود این مواد همراه با مصلحات مصرف شوند تا اثرات منفی‌شان کاهش یابد.
مزاج گیاهان دارویی پرکاربرد
در طب سنتی ایران، هر گیاه دارویی همانند انسان‌ها دارای یک مزاج خاص است که بر اساس کیفیت‌های چهارگانه‌ی گرمی، سردی، تری و خشکی تعریف میشود. شناخت مزاج گیاهان اهمیت زیادی دارد، زیرا تأثیر درمانی یک گیاه بستگی مستقیم به سازگاری یا ناسازگاری آن با مزاج فرد دارد. به عنوان مثال، گیاهانی با مزاج گرم برای افرادی که دچار سردی مزاج هستند مفیدند، در حالی که زیاده‌روی در مصرف همین گیاهان میتواند برای افراد گرم‌مزاج عوارضی مانند بی‌خوابی، جوش یا تپش قلب ایجاد کند.
از طرف دیگر، بسیاری از بیماریها در نگاه طب سنتی به دلیل برهم خوردن تعادل مزاجی در بدن پدید می‌آیند. بنابراین، گیاهان دارویی نه تنها بهعنوان دارو بلکه بهعنوان ابزاری برای بازگرداندن تعادل مزاجی بدن به کار می‌روند. شناخت مزاج گیاهان پرکاربرد به افراد کمک میکند تا انتخاب‌های هوشمندانه‌تری در مصرف روزانه‌ی خود داشته باشند؛ چه به صورت دمنوش، چه به عنوان ادویه و چه به شکل داروی گیاهی.
جدول جامع مزاج گیاهان دارویی پرکاربرد در طب سنتی ایران
| نام گیاه دارویی | مزاج | ویژگیهای اصلی | کاربردهای سنتی |
|---|---|---|---|
| بابونه | گرم و خشک | معطر، قابض ملایم | تقویت معده، ضدنفخ، آرام‌بخش |
| نعناع | گرم و خشک | تند، معطر | ضدنفخ، ضد تهوع، بازکننده مجاری |
| زنجبیل | بسیار گرم و خشک | تند، محرک قوی | تقویت معده، ضد تهوع، افزایش انرژی |
| دارچین | گرم و خشک | معطر، قابض | تقویت قلب، ضدعفونی‌کننده، کاهش قند خون |
| آویشن | گرم و خشک | معطر، قابض | ضدسرفه، بهبود هضم، ضدعفونت |
| گل گاوزبان | گرم و تر | لعاب‌دار، آرام‌بخش | نشاط‌آور، ضد اضطراب |
| رازیانه | گرم و خشک | شیرین، معطر | افزایش شیر مادر، تنظیم هورمون‌ها |
| زعفران | گرم و خشک | نشاط‌آور، خوشبو | تقویت قلب، ضدافسردگی |
| بارهنگ | سرد و تر | لعاب‌دار | ضدالتهاب، رفع سرفه |
| ختمی | سرد و تر | لعاب‌دار، نرم‌کننده | ضدسرفه، ضدالتهاب |
| پرسیاوشان | معتدل مایل به تر | سبک، معطر | ضدسرفه، تقویت مو |
| اسطوخودوس | گرم و خشک | معطر | آرام‌بخش، تقویت اعصاب |
| بادرنجبویه | گرم و خشک | خوشبو | رفع اضطراب، بهبود خواب |
| سنبل‌الطیب | گرم و خشک | معطر | آرام‌بخش قوی، ضد بی‌خوابی |
| زرشک | سرد و خشک | ترش، قابض | پاک‌کننده کبد، کاهش فشار خون |
| عناب | سرد و تر | لعاب‌دار، ملین | نرم‌کننده سینه، خنک‌کننده |
| سیر | گرم و خشک | تند، محرک | تقویت ایمنی، کاهش چربی خون |
| پیاز | گرم و خشک | تند، محرک | ضدباکتری، ادرارآور |
| مرزنجوش | گرم و خشک | معطر | آرام‌بخش، ضدسردرد |
| شنبلیله | گرم و خشک | لعاب‌دار | مقوی رحم، کاهش قند خون |
| آلو (خشک) | سرد و تر | ملین | بهبود یبوست، خنک‌کننده |
| انجیر | گرم و تر | لعاب‌دار | ملین، مقوی ریه |
| سیاه‌دانه | گرم و خشک | تند، محرک | ضدعفونت، ضدانگل |
| کندر | گرم و خشک | صمغی، قابض | تقویت حافظه، ضدسرفه |
| سماق | سرد و خشک | ترش، قابض | ضداسهال، کاهش فشار خون |
| به‌لیمو | گرم و خشک | خوشبو | آرام‌بخش، ضد استرس |
| گل محمدی | گرم و خشک | معطر | آرام‌بخش، تقویت قلب |
| زوفا | گرم و خشک | معطر | ضدسرفه، رفع تنگی نفس |
| سنجد | سرد و خشک | قابض | ضداسهال، مقوی استخوان |
| ریحان | گرم و خشک | معطر | آرام‌بخش، ضدنفخ |
| اکالیپتوس | گرم و خشک | تند | بازکننده مجاری تنفسی |
| هل | گرم و خشک | معطر | بهبود هضم، خوشبوکننده دهان |
| خارشتر | گرم و خشک | مدر | پاک‌کننده کلیه |
| گزنه | گرم و خشک | قابض | تصفیه خون، ضدکم‌خونی |
| خارمریم | معتدل مایل به سرد | تلخ | محافظ کبد، درمان کبد چرب |
| شیرین‌بیان | گرم و تر | شیرین | ضدزخم معده، نرم‌کننده سینه |
| آلوئه‌ورا | سرد و تر | لعاب‌دار | خنک‌کننده بدن، ترمیم زخم |
| جینسینگ | گرم و خشک | محرک قوی | افزایش انرژی، تقویت جنسی |
| رزماری (اکلیل کوهی) | گرم و خشک | معطر | تقویت حافظه، ضدافسردگی |
| مریم‌گلی | گرم و خشک | قابض، معطر | تقویت اعصاب، ضدتعریق |
| ترخون | گرم و خشک | تند | ضدنفخ، تقویت معده |
| مرزنجوش | گرم و خشک | خوشبو | ضدسردرد، آرام‌بخش |
| کاسنی | سرد و تر | ملایم | خنک‌کننده کبد، ضد یرقان |
| خاکشیر | سرد و تر | لعاب‌دار | رفع عطش، ضدیبوست |
| بارهنگ | سرد و تر | لعاب‌دار | رفع التهاب معده |
| بومادران | گرم و خشک | قابض | تنظیم قاعدگی، بهبود زخم |
| شاهتره | سرد و خشک | تلخ | تصفیه خون، پاک‌کننده کبد |
| پرسیاوشان | معتدل | سبک | ضدسرفه، مقوی مو |
| افسنتین | گرم و خشک | تلخ | ضدانگل، بهبود هضم |
| حنا | سرد و خشک | قابض | ضدعفونی‌کننده، خنک‌کننده |
| مورد | گرم و خشک | معطر | ضدعفونی‌کننده، ضد ریزش مو |
| نعناع فلفلی | گرم و خشک | تند | بازکننده مجاری، ضدسردرد |
| شوید | گرم و خشک | معطر | ضدنفخ، مقوی معده |
| زنیان | گرم و خشک | تند | ضدنفخ، ضد میکروب |
| زیره سبز | گرم و خشک | تند | بهبود هضم، ضدنفخ |
| زیره سیاه | گرم و خشک | تند | ضدعفونت، ضد کرم |
| گل همیشه‌بهار | معتدل | آرام‌بخش، ضدالتهاب | ترمیم زخم، تقویت پوست |
| آلوکاپ | سرد و تر | خنک | ضدعطش، ضدالتهاب |
| کندر هندی (Boswellia) | گرم و خشک | صمغی | ضدالتهاب، تقویت مفاصل |
| بنفشه | سرد و تر | لعاب‌دار | نرم‌کننده سینه، ضدتب |
| سنبل ختایی (ایرانی) | گرم و خشک | معطر | تقویت قلب، ضد بی‌خوابی |
| آمله (آملج، هلیله کابلی) | سرد و خشک | قابض | ضدسرفه، تقویت معده |
| هلیله سیاه | سرد و خشک | قابض | پاک‌کننده معده و روده |
| هلیله زرد | گرم و خشک | قابض | مقوی معده، ضد کرم |
| بسفایج | گرم و خشک | ملین، ضدسرفه | پاک‌کننده ریه |
| جدوار | گرم و خشک | تند | ضد سموم، مقوی قلب |
| جاوشیر | گرم و خشک | صمغی | ضدسرفه، مقوی ریه |
| افدرا (اُرمک) | گرم و خشک | محرک | بازکننده مجاری تنفسی |
| بلسان | گرم و خشک | صمغی | ضدسرفه، تقویت معده |
| تریاق‌السم | گرم و خشک | معطر | پادزهر، ضد مسمومیت |
| عاقرقرحا | گرم و خشک | تند | تقویت اعصاب، ضد دندان‌درد |
| دار فلفل (فلفل سیاه) | خیلی گرم و خشک | تند | ضد نفخ، تقویت معده |
| فلفل قرمز | خیلی گرم و خشک | تند | محرک قوی، ضد درد |
| هسته خرما | گرم و خشک | قابض | تقویت معده، ضداسهال |
مزاج و بیماریها
- دموی: بیشتر دچار فشار خون، سکته، جوش.
- صفراوی: زخم معده، مشکلات کبدی، خشم.
- بلغمی: دیابت، چاقی، مشکلات گوارش.
- سوداوی: افسردگی، یبوست، وسواس.
نتیجه‌گیری
مزاج یکی از پایه‌های اصلی طب سنتی ایران است که شناخت آن به ما کمک میکند سبک زندگی سالم‌تری داشته باشیم. با شناخت مزاج، می‌توانیم رژیم غذایی مناسب انتخاب کنیم، از بیماریها پیشگیری کنیم و کیفیت زندگی خود را بهبود بخشیم.
اگر به طب سنتی و گیاهان دارویی علاقه دارید، آشنایی با مزاج اولین قدم در مسیر سلامتی طبیعی است.
