وانیل مطلق چیست؟ خواص، کاربرد و ویژگی‌ ها

وانیل مطلق یک عصاره بسیار غلیظ و گران‌قیمت از وانیل است که بیشتر در صنعت عطرسازی به کار می‌رود. برخلاف اسانس‌ های معمولی، از طریق تقطیر بخار آب تولید نمی‌شود، بلکه با استفاده از حلال‌هایی مانند اتانول یا هگزان از دانه‌های خشک و تخمیرشده وانیل پلانیفولیا استخراج می‌شود. این ماده دارای خواص آنتی‌اکسیدانی، ضدباکتری، کاهش استرس، و کاربردهایی در درمان افسردگی، پسوریازیس و تقویت میل جنسی است و معمولاً در مقادیر بسیار کم در محصولات استفاده می‌شود.

نام‌ها و مترادف‌های وانیل مطلق

وانیل مطلق با نام‌های گوناگونی شناخته می‌شود و مترادف‌های متعددی دارد که در منابع به آن‌ها اشاره شده است:

• نام‌های رایج و متداول:
  • روغن وانیل (Vanilla Oil)
  • اسانس وانیل (Vanilla Essential Oil)
  • وانیل بوربون مطلق (Bourbon Vanilla Absolute)
  • وانیل پلانیفولیا مطلق (Vanilla Planifolia Absolute)
  • وانیل تخت‌برگ (Flat-leaved Vanilla)
  • وانیل بوربون (Bourbon Vanilla) – این نام به‌طور خاص برای گیاهان Vanilla planifolia که در جزایر اقیانوس هند رشد می‌کنند، به کار می‌رود.
• مترادف‌های علمی:
  • Vanilla planifolia Jacks. ex Andrews
  • Vanilla fragrans
• نام در سیستم INCI (نام‌گذاری بین‌المللی مواد آرایشی):
  • VANILLA PLANIFOLIA FRUIT EXTRACT

وانیل مطلق (Vanilla Absolute) شکلی بسیار غلیظ از وانیل است که به دلیل ویژگی‌های خاص و کاربردهای متنوعش، به‌ویژه در عطرسازی، شناخته شده است.

مشخصات و خواص وانیل مطلق

وانیل مطلق، از نظر ظاهری، مایعی تیره رنگ، قهوه‌ای-سیاه یا قهوه‌ای تیره، جامد یا بسیار غلیظ (ویسکوز) در دمای اتاق است. این ماده به دلیل فرآیند استخراج و غلظت بالای خود، معمولاً به صورت مستقیم روی پوست استفاده نمی‌شود و باید رقیق شود، زیرا یک ماده خام است و نه محصول نهایی. استفاده مستقیم ممکن است باعث تحریک یا واکنش‌های پوستی شود.

ویژگی‌های بویایی آن عمیق، شیرین، گرم، غنی و مشخصه‌ی وانیل است. نت‌هایی از کارامل و شکلات و ته رنگ‌های بالزامیک دارد. به طور کلی، عطر آن شیرین، گرم، پیچیده و آرامش‌بخش توصیف شده است و به خوبی با انواع رایحه‌های دیگر از جمله شیرین، تند، گلی و ملایم ترکیب می‌شود. در عطرسازی، به عنوان نت پایه و تثبیت‌کننده‌ی عالی عمل می‌کند و برای نرم کردن نت‌های تند، گرم کردن ترکیبات گلی و ملایم کردن نت‌های سوزنی‌برگ استفاده می‌شود.

اجزای اصلی شیمیایی وانیل مطلق شامل وانیلین است که بخش عمده عطر و طعم وانیل را به خود اختصاص می‌دهد. سایر ترکیبات مهم عبارتند از: اسید استیک، اسید اسکوربیک، اوژنول، فورفورال، ایزوتوآتریک اسید، وانیلین هیدروکسی بنزآلدئید، پیپرونال، اسید کاپروئیک، تانن، پلی فنول، اسیدهای آمینه آزاد و رزین. هرچه محتوای وانیلین بیشتر باشد، فواید سلامتی بیشتری دارد.

وانیل مطلق دارای خواص آنتی‌اکسیدانی، ضدالتهابی و ضدمیکروبی قوی است. این خواص به مقابله با رادیکال‌های آزاد، کاهش علائم پیری مانند چین و چروک، درمان آکنه، کاهش استرس و بهبود کیفیت خواب کمک می‌کند. همچنین به عنوان تقویت‌کننده‌ی قوای جنسی و ضد افسردگی شناخته شده است.

منشاء و فرآیند تولید وانیل مطلق

وانیل مطلق از دانه (غلاف) خشک شده و تخمیر شده‌ی گیاه Vanilla planifolia استخراج می‌شود. نام‌های مترادف علمی برای این گیاه شامل Vanilla planifolia Jacks. ex Andrews و Vanilla fragrans است. نام رایج “وانیل بوربون” نیز به گیاهان Vanilla planifolia اشاره دارد که در جزایر اقیانوس هند رشد می‌کنند. مکزیک به عنوان سرزمین اصلی و منشاء وانیل شناخته شده است. امروزه، ماداگاسکار یکی از بزرگترین تولیدکنندگان وانیل در جهان است و بیش از 75 درصد وانیل دنیا را تامین می‌کند. برخی منابع نیز به منشاء ایالات متحده برای وانیل مطلق اشاره دارند.

فرآیند استخراج وانیل مطلق معمولاً با تقطیر بخار آب انجام نمی‌شود. در عوض، اغلب از روش‌های استخراج حلال استفاده می‌شود. این فرآیند ممکن است شامل دو مرحله باشد: ابتدا از یک حلال غیر قطبی (مانند بنزن) برای استخراج اولئورزین وانیل از ماده گیاهی استفاده می‌شود، سپس حلال حذف شده و محصول حاصل با یک حلال قطبی (مانند اتانول) دوباره تجزیه می‌شود تا وانیل مطلق به دست آید. یکی از روش‌های ذکر شده “استخراج آلی (بدون هگزان)” است. در یک توضیح دیگر، دانه‌های خشک شده گیاه وانیل له شده و در اتانول آلی خیسانده می‌شوند و پس از فرآیند نهایی که اتانول تا حد امکان حذف می‌شود، عصاره باقی می‌ماند. این محصول ممکن است حاوی الکل باشد. همچنین، “روغن وانیل” را می‌توان از لوبیاهای وانیل تخمیر شده با استخراج حلال یک ماده رزینی تهیه کرد.

در مقایسه با سایر اشکال وانیل:

• وانیل مطلق (Vanilla Absolute): غلیظ‌ترین و گران‌ترین نوع است. برای عطرسازی و محصولات لوکس بهداشتی استفاده می‌شود و خوراکی نیست زیرا ممکن است حاوی حلال باشد.
• اولئورزین وانیل (Vanilla Oleoresin): یک کنسانتره نیمه جامد است که با حذف حلال از عصاره وانیل تهیه می‌شود (اغلب ایزوپروپانول به جای اتانول). برای محصولات غیرغذایی استفاده می‌شود و از وانیل مطلق ارزان‌تر است، اما همیشه در ساخت شمع و صابون پایدار نیست. ممکن است به طور کامل در روغن‌ های حامل حل نشود و یک گزینه اقتصادی‌تر است.
• عصاره CO2 وانیل (Vanilla CO2 Extract): عصاره‌ای غلیظ است که با فشرده‌سازی غلاف وانیل با دی‌اکسید کربن تحت فشار بالا استخراج می‌شود. این نوع ممکن است بویی نزدیک به دانه‌ی واقعی وانیل داشته باشد و گران‌تر از مطلق باشد. تنها نوع عصاره وانیل است که برای پخش (دیفیوزر) مناسب است.
• عصاره وانیل (Vanilla Extract): از خیساندن غلاف‌های وانیل در مخلوط آب و اتیل الکل تهیه می‌شود و دارای طعمی غنی‌تر و پیچیده‌تر است. برای محصولاتی که پخت نمی‌شوند یا حرارت کمی می‌بینند، توصیه می‌شود.
• اسانس وانیل (Vanilla Essence): معمولاً در آزمایشگاه با استفاده از آب، اتانول، پروپیلن گلیکول و امولسیفایرها تهیه می‌شود. این ماده از وانیلین طعم می‌گیرد و از عصاره ارزان‌تر است. برای محصولاتی که پخت می‌شوند و به طعم قوی نیاز ندارند، مناسب است. همچنین می‌تواند به عنوان طعم‌دهنده یا پوشاننده‌ی بوی نامطبوع در محصولات خوراکی و غیرخوراکی استفاده شود.

خواص و فواید وانیل مطلق (Vanilla Absolute)

در ادامه به خواص و فواید آن بر اساس منابع ارائه شده می‌پردازیم:

ویژگی‌های عمومی و رایحه

وانیل مطلق بویی عمیق، شیرین، گرم، غنی و مشخص وانیل، با نت‌های کاراملی، شکلاتی و زیرلایه‌های بالزامیک قوی دارد. این رایحه دلپذیر و آرامش‌بخش، عطری جهانی محسوب می‌شود. وانیل مطلق در دمای اتاق به صورت جامد یا مایع غلیظ قهوه‌ای تیره است. این ماده به عنوان یک نت پایه در عطرها، به‌ویژه در عطرهای عنبری، گلی و رایحه‌های مشابه، استفاده می‌شود. همچنین، می‌تواند لبه‌های خشن را نرم کند، ترکیبات گلی را گرم کرده و نت‌های سوزنی‌برگ را در عطرسازی طبیعی لطیف سازد. به دلیل قیمت بالا، استفاده از آن در صابون‌ها متداول نیست، اما در محصولات بسیار لوکس به مقدار کم به کار می‌رود. جزء اصلی فعال آن وانیلین است که هر چه میزان آن بیشتر باشد، فواید سلامتی بیشتری دارد.

فواید عاطفی و روانی

• ضد افسردگی و کاهش استرس: وانیل مطلق دارای ویژگی‌های نشاط‌بخش، تسکین‌دهنده و ضد افسردگی است. رایحه آرام‌بخش آن به کاهش استرس، اضطراب و عصبانیت کمک می‌کند. استشمام آن سیستم عصبی را آرام کرده، ذهن را تسکین داده و احساس شادی را افزایش می‌دهد.
• بهبود کیفیت خواب: این روغن به دلیل خواص آرام‌بخش و تسکین‌دهنده‌اش به خواب بهتر کمک می‌کند. فشار خون را کاهش داده و اثر آرام‌بخش بر مغز دارد که باعث بهبود بی‌خوابی می‌شود.
• تأثیر بر احساسات: وانیل مطلق حس شهوانیت را برمی‌انگیزد، موانع را از بین می‌برد و خشم و ناامیدی را کاهش می‌دهد. به تعادل بدن، ذهن و روح کمک می‌کند و برای افسردگی‌های موقعیتی نیز مفید است.

فواید سلامتی جسمی

• آنتی‌اکسیدان قوی: این روغن دارای خواص آنتی‌اکسیدانی قوی است که از آسیب‌های پوستی ناشی از رادیکال‌های آزاد جلوگیری کرده و آنها را معکوس می‌کند. رادیکال‌های آزاد مسئول بسیاری از مشکلات سلامتی و بیماری‌ها، از جمله ضعف سیستم ایمنی، از دست دادن حافظه و آسیب سلولی هستند. مواد آنتی‌اکسیدانی وانیل مطلق این رادیکال‌ها را خنثی کرده و بدن را در برابر فرسودگی، عفونت و برخی سرطان‌ها محافظت می‌کند.
• ضد التهاب: وانیل مطلق دارای خواص ضد التهابی قوی است. این خاصیت به تسکین بیماری‌های التهابی مانند آرتریت، آرتروز، روماتیسم و نقرس کمک می‌کند. همچنین التهاب ناشی از تب، تشنج، اضطراب، استرس و حساسیت به آلرژن‌ها را کاهش می‌دهد و به آرامش سیستم‌های مختلف بدن مانند تنفسی، گردش خون، گوارشی و عصبی کمک می‌کند.
• ضد سرطان: تا حدودی، ویژگی ضد سرطانی وانیل مطلق از خواص آنتی‌اکسیدانی آن نشأت می‌گیرد. اجزای خاصی از آن از رشد سلول‌های سرطانی جلوگیری کرده و به درمان، پیشگیری یا کند کردن روند سرطان کمک می‌کند، به‌ویژه در مورد سرطان‌های پروستات و روده بزرگ و کاهش خطر ابتلا به سرطان سینه.
• تقویت سیستم ایمنی: خواص ضد التهابی وانیل سیستم ایمنی بدن را در برابر میکروب‌ها افزایش می‌دهد.
• تب‌بر: با مبارزه با عفونت، می‌تواند تب را به طور مؤثر کاهش دهد. این روغن حاوی ترکیباتی مانند اوژنول و وانیلین هیدروکسی‌بنزلدئید است که با عفونت‌ها مبارزه می‌کنند.
• سلامت دستگاه گوارش: به بهبود هضم غذا، کاهش ناراحتی روده و درد معده کمک می‌کند. همچنین می‌تواند حالت تهوع و استفراغ را تسکین دهد.
• سلامت تنفسی: به درمان بیماری‌های تنفسی مانند سرفه و سرماخوردگی کمک می‌کند. خواص ضد باکتریایی آن عفونت گلو را از بین می‌برد و به تسکین علائم ناراحت‌کننده آلرژی کمک می‌کند.
• تنظیم قاعدگی: با فعال کردن هورمون‌هایی مانند استروژن، به تنظیم چرخه قاعدگی و تسکین علائم سندرم پیش از قاعدگی (PMS) کمک می‌کند.
• کاهش وزن: می‌تواند به کاهش وزن و افزایش سروتونین کمک کند.
• کاهش بیماری قلبی: آنتی‌اکسیدان‌های موجود در وانیل با کاهش سطح کلسترول تری‌گلیسیرید و فشار خون، خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی و سکته مغزی را کاهش می‌دهند.
• سلامت دهان و دندان: از پوسیدگی دندان جلوگیری می‌کند.

 فواید برای پوست و مو

• بهبود سلامت پوست: وانیل مطلق برای درمان آکنه مفید است و به کند شدن علائم پیری مانند خطوط ریز، چین و چروک و لکه‌های پیری کمک کرده و به بازگرداندن روشنایی و نرمی پوست کمک می‌کند. این روغن سرشار از ویتامین B و مواد مغذی است که به سلامت پوست کمک می‌کند.
• بهبود سلامت مو: رایحه دلپذیر و آرامش‌بخش آن را می‌توان در محصولات مراقبت از مو برای افزودن عطر استفاده کرد. همچنین می‌تواند به بازیابی مواد مغذی مو و از بین بردن مشکلات مو کمک کند. باعث نرمی و درخشندگی موها می‌شود.

فواید جنسی

• افزایش میل جنسی: وانیل مطلق به عنوان یک تقویت‌کننده قوای جنسی شناخته شده است. رایحه آن تأثیر مثبتی بر میل جنسی مردان دارد. می‌تواند ترشح هورمون‌های خاصی مانند تستوسترون و استروژن را تحریک کند که به ایجاد رفتار جنسی منظم و تحریک جنسی کمک می‌کند.

کاربردهای وانیل مطلق

در ادامه به بررسی کاربردهای وانیل مطلق بر اساس منابع می‌پردازیم:

صنعت عطرسازی و رایحه‌درمانی (آروماتراپی)

وانیل مطلق به دلیل رایحه دلپذیر و جهانی‌پسندش، کاربرد گسترده‌ای در عطرسازی و آروماتراپی دارد.

• در عطرسازی: به عنوان یک نت پایه و تثبیت‌کننده عالی در عطرها استفاده می‌شود. این ماده می‌تواند لبه‌های خشن عطرها را نرم کند، ترکیبات گلی را گرم‌تر کرده و نت‌های سوزنی‌برگ را در عطرسازی طبیعی لطیف سازد. اغلب در عطرهای عنبری، گلی و رایحه‌های مشابه به کار می‌رود. به دلیل قیمت بالا، وانیل مطلق عمدتاً در محصولات بسیار لوکس و باکیفیت بالا و در مقادیر کم، اغلب در ترکیب با سایر رایحه‌ها، استفاده می‌شود تا از بوی شیرین و قوی وانیلین مصنوعی جلوگیری شود.
• در رایحه‌درمانی: به دلیل خواص آرامش‌ بخش، نشاط‌ آور و ضدافسردگی مورد توجه است. استشمام آن به کاهش استرس، اضطراب و عصبانیت کمک می‌ کند. همچنین می‌تواند به بهبود کیفیت خواب کمک کند و آرامش را افزایش دهد. استفاده از آن در دیفیوزرها برای پخش عطر در خانه و ایجاد فضایی آرامش‌بخش و رمانتیک رایج است. رایحه آن میل جنسی را نیز تحریک می‌کند و برای افزایش قوای جنسی مفید است.

 محصولات آرایشی و بهداشتی

وانیل مطلق به دلیل فواید فراوان برای پوست و مو، در تولید محصولات آرایشی و بهداشتی کاربرد دارد.

• مراقبت از پوست: به درمان آکنه کمک می‌کند و علائم پیری مانند خطوط ریز، چین و چروک و لکه‌های پیری را کند می‌کند. همچنین به بازگرداندن روشنایی و لطافت پوست کمک کرده و آن را در برابر آسیب رادیکال‌های آزاد محافظت می‌کند. می‌توان آن را با لوسیون‌های مراقبت از پوست یا مرطوب‌کننده‌ها مخلوط کرد.
• مراقبت از مو: رایحه دلپذیر وانیل مطلق را می‌توان در محصولات مراقبت از مو برای افزودن عطر استفاده کرد. همچنین می‌تواند به بازیابی مواد مغذی مو و از بین بردن مشکلاتی مانند موخوره کمک کند.
• سایر محصولات: در تولید انواع کرم‌های موضعی، ژل‌ها، ماسک‌ها، شامپوها، لوسیون‌ها، اسپری‌های بدن و صورت، و دئودورانت‌های زنانه استفاده می‌شود. روغن وانیل تزریق شده در روغن‌های خنثی (مانند روغن هسته انگور یا  روغن بادام) نیز برای پوست و محصولات زیبایی ایده‌آل است.

 صنعت داروسازی

“روغن وانیل” یا “اسانس وانیل” در صنعت داروسازی نیز کاربرد دارد.

• در تولید قرص، کپسول، شربت و پماد و کرم به کار می‌رود.

صنعت غذا و نوشیدنی (با احتیاط برای وانیل مطلق)

اگرچه وانیل به طور کلی یک طعم‌دهنده بسیار محبوب در صنایع غذایی است، اما باید بین “وانیل مطلق” (Vanilla Absolute) و “عصاره وانیل” (Vanilla Extract) یا “اسانس وانیل” (Vanilla Essence) تمایز قائل شد.

• تمایز مهم: وانیل مطلق معمولاً از طریق استخراج با حلال‌های شیمیایی (مانند بنزن و اتانول) تهیه می‌شود و به همین دلیل برای مصرف خوراکی توصیه نمی‌شود و نباید بلعیده شود. منابع به صراحت بیان می‌کنند که وانیل مطلق “قطعاً غیرقابل خوردن است” و “هرگز نباید بلعیده شود”.
• کاربردهای عمومی وانیل/اسانس وانیل در غذا: با این حال، منابع دیگر به طور گسترده به کاربرد “وانیل” یا “اسانس وانیل” (که ممکن است شامل عصاره‌ها یا فلیورها نیز باشد) در صنایع غذایی اشاره می‌کنند:
  • در تهیه بستنی‌ها، آب‌نبات‌ها، شیرینی‌ها، کیک‌ها، شکلات‌ها، کلوچه‌ها و بیسکویت‌ها.
  • در انواع نوشیدنی‌ها مانند قهوه، شیر، اسموتی‌ها و نوشابه‌ها.
  • در پودینگ‌ها و دسرها.
  • برای بهبود طعم و رایحه غذاها و کاهش بوی تخم مرغ.
  • به عنوان طعم‌دهنده و گاهی نگهدارنده.
  • می‌تواند به صورت پودر به شکر اضافه شود تا عطر دلپذیری به آن بدهد.
• اسانس وانیل مایع و پودری: اسانس وانیل به دو شکل مایع و پودری در بازار موجود است که هر کدام کاربرد خاص خود را دارند. اسانس مایع برای طعم و عطر قوی‌تر مناسب است، در حالی که اسانس پودری برای مواد خشک استفاده می‌شود.

سایر کاربردها

• شمع‌سازی و خوشبوکننده‌های خانگی: به دلیل رایحه گرم و دلنشین، در ساخت شمع‌های معطر و خوشبوکننده‌های هوا استفاده می‌شود.
• صابون‌سازی: اگرچه استفاده از وانیل مطلق در صابون به دلیل قیمت بالای آن رایج نیست، اما در محصولات بسیار لوکس و باکیفیت به مقدار کم استفاده می‌شود.
• پوشاندن بوهای نامطبوع: اسانس وانیل برای معطر کردن و یا پوشش دادن بوی نامطبوع برخی محصولات به کار می‌رود.
• موارد متفرقه: در تولید آدامس، ژله، آبمیوه، نان و شربت نیز نام برده شده است.

نکات مهم در استفاده و احتیاط‌ها:

• وانیل مطلق یک ماده اولیه است و نباید به صورت رقیق‌نشده مستقیماً روی پوست استفاده شود، زیرا ممکن است باعث تحریک یا واکنش‌های آلرژیک شود. باید با روغن‌های حامل مانند روغن بادام شیرین، زیتون یا جوجوبا رقیق شود.
• برخی منابع اشاره دارند که اسانس وانیل می‌تواند حاوی الکل باشد.
• مصرف وانیل مطلق (به ویژه نوع استخراج شده با حلال) برای کودکان و زنان باردار توصیه نمی‌شود.
• برای استفاده در دیفیوزر یا استنشاق، می‌توان چند قطره از آن را روی دستمال ریخت.

به طور خلاصه، وانیل مطلق عمدتاً به دلیل رایحه غنی و خواص درمانی‌اش در صنایع عطرسازی، آروماتراپی، و محصولات آرایشی و بهداشتی لوکس کاربرد دارد، در حالی که استفاده از آن در صنایع غذایی باید با احتیاط و با در نظر گرفتن نوع استخراج آن (که در مورد وانیل مطلق معمولاً غیرخوراکی است) انجام شود.

عصاره دانه وانیل

عصاره دانه وانیل بوسیله ی خیساندن دانه های وانیل در الکل ساخته می شود. این عصاره فواید مشابهی با وانیل مطلق دارد اما قیمت کمتر دارد و قابل دسترس تر است. رنگ قهوه ای تیره این عصاره می تواند رنگ محصول را تغییر دهد، بنابراین در مقادیر کوچک به منظور کاهش التهاب و سوزش، تسکین، آرام بخشی، محافظت و کاهش علایم پیری استفاده می شود.

رایحه وانیل

رایحه وانیل (Vanilla flavor) یکی از محبوب ترین رایحه ها در انواع محصولات مراقبت پوست است اما به علت گران قیمت بودن وانیل مطلق از روغن معطر وانیل به عنوان جایگزین استفاده می شود. تنها دردسر مربوط به وانیل معطر حامل استفاده شده است. معمولی ترین حامل ها پروپیلن گلیکول و روغن کانولا است. وانیل معطر خواص مفید وانیل را در خود ندارد و تنها بخاطر عطر و رایحه اش استفاده می شود.

روغن وانیل

روغن وانیل از خیس خورد دانه های وانیل در روغن بدست می آید و علاوه بر رایحه مواد مغذی وانیل را نیز در خود دارد.

وانیلیک اسید چیست؟

وانیلیک اسید (Vanillic acid) یک ترکیب معطر طبیعی است که در برخی گیاهان از جمله غلاف وانیل یافت می شود. برای صابون سازان، به دلیل وجود آن در موادی مانند وانیلا (vanilla)، وانیلین (vanillin) یا وانیل سنتزی (synthetic vanilla) مورد استفاده در ساخت صابون، اهمیت دارد.

در فرآیند صابون سازی، پلی فنول هایی مانند وانیلیک اسید می توانند به طور خود به خود تحت شرایط بسیار اساسی واکنش نشان دهند و خواص صابون را تغییر دهند. علاوه بر این، وانیلیک اسید بخشی از ترکیبات فنلی موجود در برخی روغن‌ها مانند روغن آرگان است که گاهی در پایه‌های صابون استفاده می‌شود. درک خواص وانیلیک اسید برای سازندگان صابون برای پیش بینی و مدیریت تغییرات در فرمولاسیون صابون خود بسیار مهم است.