آیا بنزوات سدیم، نگهدارنده‌ای که در بسیاری از مواد غذایی، داروها و محصولات آرایشی استفاده می‌شود، واقعاً برای سلامتی بی‌خطر است؟ این ماده که در صنایع مختلف به وفور کاربرد دارد، می‌تواند با عوارض جانبی غیرمنتظره‌ای مانند التهاب، حساسیت‌های پوستی، و حتی تاثیرات بر سیستم عصبی همراه باشد. با این حال، در دوزهای معین و با نظارت صحیح، بنزوات سدیم همچنان به عنوان یک نگهدارنده موثر شناخته می‌شود. آیا باید از آن اجتناب کرد یا می‌توان از مزایای آن بهره برد؟ در این مقاله، به بررسی جنبه‌های مختلف این ترکیب شیمیایی می‌پردازیم.
ماهیت و ساختار بنزوات سدیم
- بنزوات سدیم یک پودر سفید، دانه‌ای یا کریستالی بی‌بو است.
- این ماده از ترکیب اسید بنزوئیک (Benzoic Acid) و هیدروکسید سدیم (Sodium Hydroxide) ساخته می‌شود. اسید بنزوئیک به تنهایی یک نگهدارنده خوب است و ترکیب آن با هیدروکسید سدیم به حل شدن آن در محصولات کمک می‌کند.
- اسید بنزوئیک به طور طبیعی در بسیاری از گیاهان مانند دارچین، میخک، گوجه فرنگی، توت‌ها، آلو، سیب و زغال اخته یافت می‌شود. برخی باکتری‌ها نیز هنگام تخمیر محصولات لبنی مانند ماست، اسید بنزوئیک تولید می‌کنند.
- بنزوات سدیم خود یک ترکیب ساخته دست بشر است که به طور طبیعی وجود ندارد.
- در محیط آبی، بنزوات سدیم حل شده و یون‌های سدیم و اسید بنزوئیک را تولید می‌کند.
- گاهی با سایر ترکیبات سدیم مانند بورات سدیم (بوراکس) یا کربنات سدیم (سودا) اشتباه گرفته می‌شود، اما اینها مواد شیمیایی کاملاً متفاوتی هستند.
کاربردهای بنزوات سدیم
سدیم بنزوات کاربردهای متنوعی دارد:
- نگهدارنده بنزوات سدیم در مواد غذایی و نوشیدنی‌ها: این اصلی‌ترین کاربرد شناخته شده بنزوات سدیم است. این ماده با جلوگیری از رشد باکتری‌های بالقوه مضر، کپک‌ها، مخمرها و سایر میکروب‌ها، عمر مفید محصولات را افزایش می‌دهد. به خصوص در غذاهای اسیدی مانند نوشابه، آب لیموی بطری، ترشی، ژله، سس سالاد، سس سویا و سایر چاشنی‌ها مؤثر است. در اتحادیه اروپا با کد E211 تأیید شده است.
- کاربرد دارویی سدیم بنزوات: بنزوات سدیم در تولید برخی داروهای بدون نسخه و نسخه‌ای، به ویژه داروهای مایع مانند شربت سرفه، به عنوان نگهدارنده استفاده می‌شود. همچنین می‌تواند به عنوان روان‌کننده در تولید قرص‌ها عمل کرده و به تجزیه سریع‌تر آنها پس از قورت دادن کمک کند. دوزهای بیشتری از بنزوات سدیم ممکن است برای درمان سطوح بالای آمونیاک خون تجویز شود. آمونیاک محصول جانبی تجزیه پروتئین است که سطح آن در برخی شرایط پزشکی به طور خطرناکی بالا می‌رود. همچنین برای استفاده احتمالی در درمان شرایطی مانند اسکیزوفرنی و مولتیپل اسکلروزیس مورد مطالعه قرار می‌گیرد. مصرف بنزوات سدیم با فنیل بوتیرات برای درمان هیپرآمونمی نیز کاربرد دارد.
- بنزوات سدیم در محصولات آرایشی و بهداشتی: بنزوات سدیم معمولاً به عنوان نگهدارنده در لوازم آرایشی، بهداشتی و اقلام مراقبت شخصی مانند محصولات مو، دستمال مرطوب کودک، خمیر دندان و دهانشویه استفاده می‌شود. این ماده در درجه اول ضد قارچ است که مانع رشد قارچ‌ها می‌شود، اما در برابر باکتری‌ها کمتر مؤثر است. به دلیل اینکه نگهدارنده گسترده‌ای برای لوازم آرایشی نیست، اغلب باید با سایر نگهدارنده‌ها مانند سوربات پتاسیم ترکیب شود تا طیف وسیع‌تری از میکروب‌ها را پوشش دهد.
- کاربردهای صنعتی سدیم بنزوات: یکی از بزرگترین کاربردهای صنعتی بنزوات سدیم، جلوگیری از خوردگی است، مانند استفاده در خنک‌کننده‌های موتور خودرو. همچنین ممکن است به عنوان تثبیت‌کننده در پردازش عکس و برای بهبود قوام در برخی از انواع پلاستیک استفاده شود.
ایمنی و نگرانی‌های احتمالی سلامتی سدیم بنزوات
منابع دیدگاه‌های متفاوتی در مورد ایمنی بنزوات سدیم ارائه می‌دهند:
- برخی منابع بیان می‌کنند که بنزوات سدیم طبق سازمان غذا و داروی ایالات متحده به طور کلی در مواد غذایی بی‌خطر شناخته می‌شود (GRAS). سازمان بهداشت جهانی غلظت استفاده از بنزوات سدیم به عنوان نگهدارنده برای مواد غذایی را حدود ۰.۱ درصد از وزن بدن انسان در نظر گرفته است. یک منبع اشاره می‌کند که غلظت ۱ درصد این ماده بر حسب وزن در محصولات غذایی و نوشیدنی‌ها بی‌خطر است.
- با این حال، برخی افراد عموماً از تمام افزودنی‌های شیمیایی از جمله بنزوات سدیم نگرانی دارند. برخی مطالعات کوچک نیز عوارض جانبی بهداشتی غیرمنتظره‌ای را نشان داده‌اند.
- در صورت ترکیب بنزوات سدیم با ویتامین C (اسید اسکوربیک)، ممکن است بنزن تولید شود که یک ماده سمی و سرطان‌زا است. تحقیقات نشان داده‌اند که تشکیل بنزن در نوشیدنی‌ها با حضور این دو ماده اتفاق می‌افتد. قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض گرما و نور نیز می‌تواند سطح بنزن را افزایش دهد. با این حال، سطوح پایین این ماده در نوشیدنی‌ها برای سلامتی خطری ندارد. در محصولات آرایشی و بهداشتی نیز روش‌هایی برای جلوگیری از ترکیب این دو ماده با هم وجود دارد، مانند استفاده از محیط قلیایی یا غلظت‌های خاص.
- التهاب: مطالعات حیوانی نشان می‌دهند که بنزوات سدیم می‌تواند مسیرهای التهابی را در بدن فعال کند، که ممکن است با پیشرفت سرطان مرتبط باشد. این التهاب در افراد چاق ممکن است مزمن باشد.
- اختلال کمبود توجه و بیش‌فعالی (ADHD): برخی مطالعات ADHD را با مصرف بیشتر بنزوات سدیم در نوشیدنی‌ها مرتبط دانسته‌اند، به ویژه در کودکان.
- کنترل اشتها: یک مطالعه آزمایشگاهی روی سلول‌های چربی موش نشان داد که قرار گرفتن در معرض بنزوات سدیم باعث کاهش ترشح لپتین، هورمون سرکوب‌کننده اشتها، می‌شود.
- استرس اکسیداتیو: مطالعات آزمایشگاهی نشان می‌دهند که هر چه غلظت بنزوات سدیم بیشتر باشد، رادیکال‌های آزاد بیشتری تولید می‌شود. رادیکال‌های آزاد می‌توانند به سلول‌ها آسیب رسانده و خطر بیماری‌های مزمن را افزایش دهند.
- واکنش‌های آلرژیک: درصد کمی از افراد ممکن است پس از مصرف مواد غذایی یا استفاده از محصولات مراقبت شخصی حاوی بنزوات سدیم، واکنش‌های آلرژیک مانند خارش و تورم را تجربه کنند. این واکنش‌ها ممکن است غیر ایمونولوژیک باشند. افراد با پوست حساس یا مبتلا به اگزما، درماتیت یا روزاسه بیشتر مستعد التهاب، قرمزی یا واکنش‌های آلرژیک ناشی از سدیم بنزوات هستند.
- اثرات دارویی در دوزهای بالا: در دوزهای دارویی کنترل شده، بنزوات سدیم ممکن است به درمان برخی شرایط کمک کند، مانند کاهش آمونیاک خون. با این حال، دوزهای دارویی ممکن است بدن را از اسید آمینه کارنیتین، که در تولید انرژی نقش دارد، تخلیه کند، که ممکن است نیاز به مکمل کارنیتین را ضروری کند. به همین دلایل، بنزوات سدیم تنها به عنوان داروی تجویزی در دوزهای دقیق کنترل شده و با نظارت مداوم تجویز می‌شود.
- سمیت حاد: بنزوات سدیم و اسید بنزوئیک سمیت حاد خوراکی و پوستی پایینی با مقادیر LD50 بالای ۲۰۰۰ میلی‌گرم بر کیلوگرم وزن بدن دارند. سمیت حاد تنفسی اسید بنزوئیک نیز پایین است.
- تحریک پوست و چشم: اسید بنزوئیک یک تحریک‌کننده ملایم پوست است، اما بنزوات سدیم تحریک‌کننده پوست نیست. مطالعات حیوانی و انسانی روی اسید بنزوئیک نتایج متفاوتی در مورد تحریک پوست نشان داده‌اند، از حداقل تحریک‌کننده تا تحریک‌کننده متوسط یا شدید بسته به غلظت و شرایط. بنزوات سدیم در مطالعات حیوانی تحریک‌کننده پوست در نظر گرفته نشده است. اسید بنزوئیک تحت معیارهای اتحادیه اروپا باید به عنوان تحریک‌کننده چشم برچسب‌گذاری شود. بنزوات سدیم در مطالعات حیوانی تحریک‌کننده ملایم چشم در نظر گرفته شده است.
- حساسیت‌زایی: نه اسید بنزوئیک و نه بنزوات سدیم در حیوانات نشانه‌ای از اثر حساسیت‌زایی نداشته‌اند. با این حال، گاهی اوقات واکنش‌های مثبت بسیار کمی در انسان در تست پچ با اسید بنزوئیک ثبت شده است.
- جذب پوستی: یک مطالعه برون‌تنی (in vitro) با پوست انسان نشان داد که حدود ۴۵% اسید بنزوئیک اعمال شده پس از ۴۸ ساعت جذب می‌شود. این داده‌ها با داده‌های درون‌تنی (in vivo) در انسان که حدود ۴۳% جذب نشان دادند، قابل مقایسه بود. مطالعات جذب پوستی قدیمی هستند و کاملاً با دستورالعمل‌های مدرن مطابقت ندارند.
- مطالعات طولانی‌مدت و سرطان‌زایی: کمیته‌های مختلف (مانند JECFA، SCF، OECD) داده‌های موجود را بررسی کرده‌اند و به این نتیجه رسیده‌اند که بنزوات سدیم (و اسید بنزوئیک) در مطالعات طولانی‌مدت سرطان‌زا نیستند.
- ژنوتوکسیسیته: بنزوات سدیم (و اسید بنزوئیک) در تست ایمز در شرایط آزمایشگاهی جهش‌زا نبوده‌اند. در مطالعات ژنوتوکسیسیته در شرایط درون‌تنی (in vivo)، بنزوات سدیم جهش‌زا نبوده است. نتایج برخی تست‌های ژنوتوکسیسیته دیگر در شرایط آزمایشگاهی ممکن است متفاوت باشند. کمیته‌ها معتقدند که وزن شواهد داده‌های ژنوتوکسیسیته در شرایط آزمایشگاهی و درون‌تنی نشان می‌دهد که این مواد نه جهش‌زا هستند و نه باعث شکست کروموزومی می‌شوند.
- توکسیکوکینتیک: اسید بنزوئیک، سدیم بنزوات و نمک پتاسیم آن، به همراه بنزیل استات، بنزیل الکل و بنزآلدهید، به عنوان یک دسته واحد از نظر سلامت انسان توسط JECFA در نظر گرفته می‌شوند، زیرا همگی به سرعت متابولیزه شده و ظرف ۲۴ ساعت از طریق یک مسیر مشترک دفع می‌شوند. سدیم بنزوات انتظار می‌رود در محیط آبی فوراً تفکیک شده و اسید بنزوئیک تشکیل دهد.
گزینه‌های جایگزین بنزوات سدیم
برای کسانی که مایل به اجتناب از بنزوات سدیم هستند، گزینه‌های نگهدارنده طبیعی استخراج شده از گیاهانی مانند رزماری، آویشن و کاملیا سیننسیس (گیاهی که چای سبز از آن ساخته می‌شود) توصیه شده است. مواد نگهدارنده استخراج شده از منابع طبیعی دیگر، مانند میکروارگانیسم‌ها و حیوانات نیز گزینه‌های جایگزین هستند.
در نهایت، برخی منابع توصیه می‌کنند که مصرف محصولات حاوی مواد نگهدارنده مانند بنزوات سدیم را محدود کرده و از محصولات مراقبتی و مواد غذایی استفاده شود که از کمترین افزودنی‌ها ساخته شده و با استفاده از مواد طبیعی تهیه شده‌اند.
عملکرد نگهدارنده بنزوات سدیم در صابون سازی
صابون سازان، بنزوات سدیم را به عنوان نگهدارنده در فرمولاسیون خود وارد می کنند.
نقش اصلی آن ممانعت از رشد باکتری ها، مخمرها و کپک ها و افزایش ماندگاری محصولات آرایشی و بهداشتی است.
در نظر گرفتن pH سدیم بنزوات
بنزوات سدیم در محصولات با pH 6.0 یا کمتر موثر است.
سازندگان محصولات آرایشی و بهداشتی باید اطمینان حاصل کنند که فرمولاسیون آنها با این محدوده pH برای نگهداری بهینه مطابقت دارد.
بنزیل بنزوات (Benzyl Benzoate) چیست؟
یک ماده عطر رایج که بوی ملایم بالزامیک (faint sweet balsamic smell) دارد. همچنین می تواند یک حلال باشد و به خوبی با میکروب ها و حشرات مبارزه کند. این یکی از عطرهای اتحادیه اروپا 26 (EU 26 fragrances) است که به دلیل پتانسیل آلرژی زایی باید به طور جداگانه برچسب گذاری شود. اگر پوست شما حساس است بهتر است از آن اجتناب کنید.
