علف شور با نام علمی Salsola soda از خانواده Amaranthaceae، گیاهی یکساله با ساقه های قرمز-بنفش و برگ های سوزنی شکل است که در مناطق شور و نیمه خشک ایران مانند استان های یزد، سمنان و خراسان به وفور یافت می شود. این گیاه به دلیل تحمل بالای شوری و خشکی، در طب سنتی و صنایع محلی به عنوان منبع طبیعی سدیم کربنات (سودا اش) شناخته می شود.
از نظر تاریخی، از خاکستر علف شور در تولید صابون های سنتی و شیشه گری استفاده می شد. امروزه نیز عصاره این گیاه به دلیل ترکیبات منحصربه‌فردش، جایگاه ویژه‌ای در فرمولاسیون محصولات آرایشی-بهداشتی پیدا کرده است.
۲. ترکیبات شیمیایی کلیدی علف شور برای صنعت آرایشی
بررسی های آزمایشگاهی نشان می دهد که عصاره Salsola soda حاوی ترکیبات ارزشمندی است که آن را به یک ماده اولیه ایده آل برای صنعت تبدیل می کند:
- ساپونین های طبیعی: این ترکیبات به عنوان کف کننده و پاک کننده ملایم در شامپو ها و فوم های شستشو استفاده می شوند.
- پتاسیم و سدیم: معدنی‌سازی پوست و تنظیم pH محصولات.
- بتالائین ها: رنگدانه‌های طبیعی با خاصیت آنتی اکسیدانی برای مبارزه با پیری پوست.
مطالعه ای در سال ۲۰۲۲ توسط دانشگاه تهران ثابت کرد که عصاره آبی Salsola soda فعالیت ضد قارچی علیه قارچ های عامل شوره سر (مثل Malassezia globosa) دارد. این یافته، استفاده از آن در شامپو های ضد شوره را توجیه می کند.
۳. کاربرد های علف شور در محصولات آرایشی-بهداشتی
الف) محصولات شستشوی صورت و بدن
- صابون های ضد آکنه: ترکیب ۳٪ پودر علف شور با روغن چای درخت، اثر سینرژیستی ضد باکتریایی ایجاد می کند.
- اسکراب لایه بردار: ذرات ریز خاکستر علف شور به عنوان یک لایه بردار مکانیکی طبیعی، سلول های مرده پوست را بدون آسیب رساندن به لایه هیدرولیپیدی حذف می کند.
ب) مراقبت از مو
- نرم‌کننده های حاوی عصاره: ترکیب عصاره Salsola با پروتئین ابریشم، موها را در برابر آسیب‌های حرارتی محافظت میکند.
- تونیک پوست سر: محلول ۵٪ عصاره در الکل، چربی اضافی پوست سر را تنظیم میکند.
ج) محصولات تخصصی
- ماسک های دتاکس: ترکیب خاک رس سبز با عصاره علف شور، سموم پوست را جذب می کند.
- دئودورانت های طبیعی: خنثی سازی بوی عرق با استفاده از خاصیت ضد باکتریایی گیاه.
۴. فرمولاسیون های پیشنهادی برای تولیدکنندگان
فرمول پایه صابون سودا اش (با خاکستر علف شور)
| ماده | درصد | عملکرد |
|---|---|---|
| روغن نارگیل | ۴۰٪ | ایجاد کف پایدار |
| روغن زیتون | ۳۰٪ | مرطوب کنندگی |
| خاکستر علف شور | ۱۵٪ | تامین سدیم هیدروکسید |
| آب مقطر | ۱۵٪ | حل کردن قلیا |
نکات کلیدی:
- خاکستر باید در دمای ۸۰۰ درجه سانتی گراد تهیه شود تا ناخالصی ها حذف گردد.
- pH نهایی صابون باید بین ۹–۱۰ باشد تا از تحریک پوست جلوگیری شود.
۵. استخراج حرفه ای ترکیبات موثر
برای دستیابی به بالاترین بازدهی در تولید عصاره های صنعتی، روش های زیر توصیه می شود:
- استخراج سوکسله: برای جداسازی ساپونین ها با حلال اتانول ۷۰٪.
- روش اولتراسوند: استخراج سریع تر ترکیبات فنولی با راندمان ۲۰٪ بالاتر.
- انجماد-خشک‌کردن: حفظ ترکیبات حساس به حرارت مانند بتالائین ها.
۶. مزایای رقابتی در بازار جهانی
- پایداری زیست محیطی: کشت علف شور نیاز به آب شیرین ندارد و در زمین های شور غیرقابل استفاده برای کشاورزی انجام می شود.
- برچسب سبز: محصولات حاوی عصاره Salsola می توانند گواهی های معتبری مانند Ecocert یا COSMOS دریافت کنند.
- هزینه پایین: قیمت هر کیلوگرم پودر علف شور خشک شده در ایران حدود ۵۰ هزار تومان است، در حالی که قیمت جهانی عصاره استاندارد شده آن به ۱۵ دلار می رسد.
۷. چالش ها و راهکارهای تولید صنعتی
- چالش: نوسان ترکیبات شیمیایی بر اساس منطقه کشت.
راهکار: اجرای پروتکل های استاندارد GAP (کشت خوب گیاهان دارویی). - چالش: تغییر رنگ عصاره در pHهای مختلف.
راهکار: استفاده از بافرهای سیترات-فسفات در فرمولاسیون.
آیا علف شور و اشنان دو گیاه متفاوت هستند؟
بله، علف شور (Salsola spp.) و اشنان (Saponaria officinalis) دو گیاه کاملاً متفاوت از نظر علمی، ترکیبات شیمیایی و کاربرد ها هستند.
- علف شور: از خانواده Amaranthaceae، با ترکیبات سدیم کربنات و کاربرد در صنایع شیشه و صابون.
- اشنان: از خانواده Caryophyllaceae، حاوی ساپونین و استفاده سنتی به عنوان شوینده طبیعی.
مقایسه دقیق علف شور و اشنان:
| ویژگی | علف شور (Salsola spp.) | اشنان (Saponaria officinalis) |
|---|---|---|
| نام علمی | Salsola soda, Salsola kali | Saponaria officinalis |
| خانواده گیاهی | Amaranthaceae | Caryophyllaceae |
| ترکیبات شیمیایی کلیدی | سدیم کربنات، پتاسیم، بتالائین ها | ساپونین ها (مواد کف کننده طبیعی) |
| شکل ظاهری | ساقه های قرمز-بنفش، برگ‌های سوزنی | گل های صورتی یا سفید، برگ های پهن و نرم |
| کاربرد سنتی | تولید خاکستر برای صابون و شیشه | ساخت شامپو و شوینده های گیاهی |
| کاربرد مدرن | صنایع آرایشی (ضد شوره، تنظیم چربی پوست) | محصولات مراقبت مو (نرم کننده، ضدشوره) |
| مناطق رویش در ایران | استان های کویری (یزد، سمنان، خراسان) | مناطق کوهستانی و معتدل (شمال غرب، البرز) |
توضیحات تکمیلی:
۱. اشنان (Saponaria officinalis):
- به این گیاه «سفیداب» یا «صابونیه» نیز گفته می شود.
- قسمت مورد استفاده: ریشه و برگ که حاوی ۲۰-۳۰٪ ساپونین است.
- خاصیت کف کنندگی ساپونین ها باعث می شود در شستشوی پارچه های ظریف یا موی سر استفاده شود.
- در طب سنتی: ضد عفونی کننده پوست و درمان اگزما.
۲. علف شور (Salsola spp.):
- در برخی منابع به اشتباه اشنان کویر نامیده می شود، اما از نظر علمی ارتباطی با اشنان ندارد.
- قسمت مورد استفاده: ساقه و برگ که پس از سوزاندن، خاکستر حاوی سدیم کربنات تولید می کند.
- کاربرد صنعتی: در گذشته برای تولید شیشه (Glasswort) و صابون های قلیایی استفاده می شد.
چرا این دو گیاه علف شور و اشنان اشتباه گرفته می‌شوند؟
۱. نام‌گذاری محلی:
- در برخی مناطق ایران به هر دو گیاه به دلیل کاربرد در شستشو، اشنان گفته می شود.
۲. خاصیت پاک‌کنندگی:
- هر دو گیاه به واسطه ترکیبات شیمیایی (ساپونین در اشنان و سدیم کربنات در علف شور) خاصیت پاک کنندگی دارند.
۳. شکل ظاهری:
- گونه هایی از Salsola (مانند Salsola tragus) شباهت ظاهری به اشنان دارند.
اگرچه هر دو گیاه در گذشته برای شستشو و پاکیزگی استفاده می شدند، اما از نظر علمی، ترکیبات و اثرات دارویی کاملاً متفاوت هستند. برای جلوگیری از عوارض جانبی، لازم است پیش از مصرف، هویت دقیق گیاه توسط متخصصان گیاه شناسی تایید شود.
آیا درباره گیاه اُشنان اطلاعات دارید؟
گیاه اُشنان در چه مناطقی روییده می شود؟
کاربردهای گیاه اُشنان کدامند؟
خواص درمانی اشنان در طب سنتی کدام است؟
و اطلاعت بیشتر درباره گیاه خواص درمانی اشنان در طب سنتی در ادامه این مطلب:
نام های دیگر گیاه اُشنان
اشتینان -اشتون – استوم- غاسول فارسی – علف شوره- اشنه-اشلان-بلار-شلوم-اشنون-اشنوم-زالک-اشلون-حرص-چوبه-چوده-اشلم-چوبک-وشنان-کرک-قاقلی-اشنیان-شنان-بلال-آذربویه-چوبک اشنان-علف شتری-دانه شور-اشنان الاقصارین-حرص-چوغان-ابوحلسا-شورسیاه-اشنان جامه شوری-ضجع-عنظوان-ببلخج و قلیا
گیاه اشنان چیست ؟
اشنان درخچه ای شورپسند، مقاوم به خشکی که اغلب در نواحی شور و قلیایی بیابانها وجود دارد.
درخچه ای به بلندی 1.5 تا 2 متر، از پایین منشعب، با انشعابات متقابل و به رنگ سفید شیری است.
محور برگ ها دارای کرک بلند است بقیه گیاه کم و بیش فاقد پوشش کرکی است.
اشنان خاک های شور و قلیایی را به خوبی تحمل می کند و در خاک ها نیمه عمیق تا عمیق همراه با شوری متفاوت رشد و نمو می کند.
اشنان در محدوده گرمایی چندین درجه زیر صفر تا بیش از 40 درجه سانتی گراد بالای صفر در نواحی گرمسیری کشور مقاوم است.
تکثیر این درخچه توسط بذر و در اغلب مواقع بذرپاشی از ریزشهای جوی با موفقیت همراه بوده است.
برگ های گیاه اشنان
به طول 5 تا 34 میلی متر، آبدار، گوشتی، استوانه ای یا استوانه ای گرزی، در قاعده و در انتها ضخیم تر، بدون نیشتر انتهایی، کم و بیش افقی که محتوی املاح فراوان است.
گل های گیاه اشنان:
غالبا به تعداد 3 عدد در محور برگ های بالایی.
برگه ها شامل 2 عدد جانبی و تعداد برگک کوچکتر، به طول تقریبا برابر گلپوش.
گلپوش ها به طول حدود 1.6 میلی متر در مرحله گل، در مرحله میوه کمی بزرگتر، دایره ای-واژ تخم مرغی، نوک گرد یا نوک فرورفته، در مرحله میوه همگی بالدار.
فصل گلدهی گیاه اشنان:
اواخر تابستان (اوایل شهریور ماه)
میوه گیاه اشنان:
- 5 باله، قطر میوه با بال 8 تا 12 میلی متر.
- بالها به رنگ های زرد تا نارنجی و یا ارغوانی.
تشکیل میوه اشنان:
پاییز(آبان ماه)، بنابراین بهترین زمان جمع آورزی بذر، آبان تا آذر می باشد.
پراکنش جغرافیایی:
رویشگاه های نسبتاً گسترده اشنان در اکثر شوره زارهای نواحی بیابانی جهان مشاهده می شوند.
پراکنش جغرافیایی درختچه در کشورهای حوزه ی خلیج فارس مانند
- قطر
- بحرین
- کویت و …
و هم چنین بخش وسیعی از اراضی شور بیابان های جنوبی مانند
- سیستان و بلوچستان
- زاهدان تا نواحی مرکزی
- یزد
- کرمان
- فارس
- اصفهان
- تهران
- سمنان
- دامغان
- شاهرود
- سبزوار
- خراسان و حتی حاشیه ی دریاچه ی ارومیه گسترش یافته است.
گیاه اُشنان از جمله گیاهان بارز شوره زارهای کشورمحسوب می شود.
گیاه اُشنان حتی شوری بالای ۴۰ میلی موس را نیز به راحتی تحمل می کند.
این درختچه از لحاظ حفاظت خاک، مخصوصا در نواحی شور و قلیایی، نقش تعیین کننده ای ایفا می کند.
در اثر ترسیب ماسه های روان در لابه لای شاخه و برگ های اشنان، ایجاد تپه های نبکائی (nebeka) شده که شکل گیری این تپه ها عامل بسیار مهمی در ترسیب ماسه های روان و مهار طوفان های شنی می باشد.
مراتع اشنان خیز عرصه های بیابانی کشور و به ویژه بیابان های مرکزی کشور ، به عنوان یکی از مراتع بارز اراضی خشک محسوب می شوند.
موارد استفاده ی گیاه اُشنان:
- تعليف دام : اين گياه از نظر خوشخوراكي ارزش كمي داشته و بيشتر مورد علاقه ي شتر مي باشد. بز و گوسفند از اندام هاي خشك گياه به مقدار كم مورد استفاده قرار مي دهد.
- استحصال كلياب : در اثر سوزاندن ساقه و برگ اين گياه املاح موجود در گياه به صورت خاكستر يا تخته سنگ بي شكل باي مي ماندكه موارد مصرف متعددي دارد.
- شستشوي لباس : تهيه ي پودر از شاخه و برگ جهت شستشوي لباس (كه در ايام گذشته مرسوم بوده است)
- جهت سوخت و تهيه ي زغال: كه حدودا در سه دهه گذشته مصرف بالاي داشته است.
- مصارف دارویی : برطرف کردن آبله مرغان ، ضد عفونی کننده ، جهت بیماری های پوستی مانند سوریازیس ، برص و … .
خواص درمانی اشنان در طب سنتی:
- اگر نیم درم از آن خورده شود، غلیظ است.
- اگر سه گرم از سبز آن خورده شود، مسهل زردآب می باشد.
- اگر شانزده نخود از آن خورده شود، قاعدگی را باز میکند
- ساقه و برگ گیاه اشنان به طور گسترده ای برای درمان بیماری هایی نظر خارش، مشکلات پوستی، کبودی، کوفتگی و سردرد استفاده می شود.
تحقیقات علمی بر روی گیاه اُشنان
آثار عصاره گیاه اُشنان بر روی رده های سلول های سرطانی
اثرات سایتوتوکسیک عصاره گیاه اُشنان بر روی رده های سلول های سرطانی دردانشگاه علوم پزشکی اصفهان بررسی شد.
معین رضایی از رساله دکتری عمومی خود با عنوان «بررسی اثرات سایتوتوکسیک عصاره های مختلف اُشنان بر روی رده های سلولی که به شماره طرح تحقیقاتی 393073 به ثبت رسیده دفاع کرد.
محسن میناییان با اشاره به عصاره گیری از اُشنان پودر شد.
تهیه عصاره ی متانولی عصاره ی بوتانولی در این طرح افزود:
عصاره متانولی در خلاء تغلیظ شد.
سپس در آب حل و از محلول بوتانول استخراج شده عصاره بوتانولی و آبی از هم جدا شد.
میزان بقای سلولی، در مجاورت با غلظت های مختلف عصاره ها، اندازه گیری شد.
میناییان هدف از این مطالعه را بررسی اثر سمیت سلولی عصاره های مختلف گیاه اشنان برای مقابله با سلولهای سرطانی دانست.
وی عامل اصلی اثر سایتوتوکسیک گیاهان خانواده اشنان را ساپونین ها عنوان کرد و گفت:
در مطالعه حاضر، اثر سایتوتوکسیک عصاره کلروفرمی- متانولی بیش از سایر عصاره ها است.
به گفته وی این پژوهش نشان داد عصاره این گیاه بر روی رده های سلول های سرطانی تاثیر گذار است.
بررسي تاثير شوري بر جوانه زني بذر گياه اشنان Seidlitzia rosmarinus
با توجه به اينكه شوري باعث كاهش جوانه زني بذر و استقرار آن در عرصه طبيعي مي شود و تاكنون تحقيقي در مورد اين گياه در د‌نيا صورت نگرفته بود، در اين پژوهش اثرات نمك هاي مختلف بر جوانه زني بذر اين گياه جهت دست يابي به راه هاي احتمالي براي افزايش جوانه زني آن در خاك هاي شور مورد بررسي قرار گرفت.
به همين منظور اثرات نمك هاي NaCl, NaNO3, KCl, KNO3 (با غلظت صفر، 100، 200، 300 و 400 ميلي مولار) و پلي اتيلن گليكول (PEG) بر روي درصد و سرعت جوانه زني بذر و همچنين طول، وزن خشك، وزن تر و مقدار پرولين موجود در دانه رست ها شاهد بررسي گرد‌يد.
نتايج نشان داد، هرچند همه شاخص هاي رشد با افزايش ميزان نمك عمد‌تا كاهش پيد‌ا مي كند (p<0.01) ولي بذر اشنان مي تواند ميزان نمك هاي مذكور (به استثناي (NaNO3 را تا غلظت 400 ميلي مولار تحمل نمايد.
با افزايش غلظت پلي اتيلن گليكول نيز شاخص هاي رشد کاهش يافت ولي در مقايسه با غلظت نمك ها (با پتانسيل مشابه) اثر معني د‌اري بر شاخص هاي رشد ند‌اشت.
در اثر افزايش غلظت NaCl مقدار اسيد آمينه پرولين در دانه رست ها افزايش نشان داد كه ممكن است در افزايش تحمل اين گياه به نمك در مرحله جوانه زني نقش مهمي داشته باشد
كلياب محصولي از گياه اشنان
كلياب به مواد قليايي و توده هاي خاكستر حاصل از سوزاندن اندام هاي هواي برخي از گياهان شورپسند مانند اشنان، آنابازيس و تعدادي از گونه هاي علف شور كه به صورت تخته سنگ هایي بي شكل گفته مي شود.
كلياب برگرفته از نام قليا است .
اغلب به رنگ قهوه اي تيره و شبيه به سنگ هاي آذرين است .
چنانچه كلياب در محل مرطوب قرار گيرد به واسطه جذب آب توسط مواد جاذب رطوبت و مواد قليايي ، سطح توده خاكستر را پوشش سفيد رنگي فرا مي گيرد كه اصطلاحا كلياب شورزده گفته مي شود.
در اثر حل شدن مواد قليايي در آب ، آب به رنگ سبز ملايم در مي آيد .
براي استفاده از تركيبات قليايي كلياب در مركز صنعتي:
ابتدا توده هاي بي شكل كلياب را پودر نموده و بعد درون آب مي ريزند تا سطح تماس خاكستر با آب زيادتر شود .
مرغوبيت كلياب به تند و تيز بودن بوي حاصل از تماس چند قطره آب بر روي كلياب دارد و چنانچه بوي شبيه زرنيخ استشمام شد نشان دهنده مرغوبيت بالاي كلياب است .
به استناد آزمايشات انجام گرفته در زمينه ی تجزيه مواد معدني كلياب ، عمده تركيبات آن شامل كربنات هاي سديم و پتاسيم مي باشد.
هم چنين عناصر موجود در آن شامل:
- ميزان ازت 35درصد
- فسفر ppm 2 درصد
- پتاس 25/4 درصد
- كربن 4 درصد
- و مواد آلي 7 درصد گزارش شده است.
براساس تحقيقات انجام شده پيرامون ميزان توليد كلياب:
به طور متوسط به ازاي هر متر مربع تاج پوشش گياه اشنان ، بسته به نوع بوته و سن گياه (شادابي و طراوت آن ) معمولا بين 90 تا 180 گرم كلياب استحصال مي گردد.
به عبارت ديگر در هر هكتار از رويشگاه هاي اشنان معمولا بين 25 تا 50 كيلو گرم كلياب استحصال مي گردد.
موارد استفاده از کلیاب
اين ماده صنعتي ، در مراكز صنعتی از جمله
- صابون سازي
- سفالگري
- شيشه سازي
- شستشوي نخ هاي ابريشم
- تيزآبي كردن برخي از مواد خشكبار (مانند آلوچه و كشمش) مورد استفاده قرار مي گرفته است.
- استفاده افراد شیاد جهت باطل کردن سحر و جادو!
بواسطه وفور مواد شيميايي ، امروزه كمتر از كلياب جهت امور صنعتي استفاده مي گردد.
با اين وجود در برخي از مراكز صنعتي بواسطه ي عدم جايگزيني مواد شيميايي مانند مركز ابريشم كشي ، هنوز از اين ماده استفاده مي گردد.
تا دو دهه قبل از پودر شاخه و برگ هاي اشنان به عنوان صابون و ماده پاك كننده جهت شستشوي البسه و پارچه هاي نخي به طور سنتي استفاده مي شده است.
بالا بودن هزينه هاي كارگري جهت پودر كردن كلياب و حل كردن پودر در آب يكي از موانع اصلي و مهمي به شمار مي رود كه امروزه كمتر از كلياب استفاده شود.
با اين حال هنوز در كارگاه هاي ابريشم كشي جهت عمل آوري نخ هاي ابريشم و تميز كردن كلاف هاي نخ از پودر خاكستر كلياب استفاده مي شود.
در اثر جوشاندن نخ ها در پاتيل هاي آب جوش حاوي مواد كليابي، كيفيت رنگ پذيري نخ ها بالا رفته و مرحله تثبيت رنگ در مراحل رنگ رزي براق انجام مي گيرد.
نحوه بهره برداري از گياه اشنان و تهيه كلياب :
ابتدا توسط بيل يا داسِ تيز ، شاخه هاي بوته را از فاصله نزديك (10-15 سانتی متر) به يقه گياه مورد هرس قرار مي دهند. بدين شكل كه شاخه هاي آب دار و سنگين را با پا يا بيل مي خوابانند و به علت ترد بودن شاخه ها مي شكند و با بيل قطع مي كنند.
سپس شاخه هاي قطع شده را در اطراف بوته جمع آوري مي كنند
سپس به مدت دو روز به حال خود گذاشته تا برگ هاي آب دار قسمتي از آب خود را از دست بدهد.
پس از طي شدن مدت مذكور بوته ها به علت از دست دادن آب خود ، ظاهر چروكيده به خود مي گيرند .
به وسيله چنگك بوته ها را جمع آوري و كپه مي نمايند و با وسايل نقليه به يك نقطه كه معمولا در مركز بوته هاي كنده شده است حمل و جهت سوزاندن آماده مي كنند.
سپس گودالي به عمق 10 تا 15 سانتي متر و به قطر 2 تا 3 متر – بستگي به مقدار و حجم بوته – حفر مي نمايند و مقداري از بوته ها ي كنده شده را داخل گودال ريخته و آتش مي زنند .
بوته ها ي كنده شده به صورت تدريجي بر روي آتش ريخته مي شود.
در هنگام سوزاندن بوته ها دود سفيد رنگ بسيار غليظي و پيوسته بر فراز منطقه عمليات نمايان است .
به طوري كه از كيلومترها دود ديده مي شود .
علت ايجاد دود سفيد رنگ و غليظ اين است كه بر اثر ريختن مداوم شاخه و برگ ها سوختن ناقص صورت مي گيرد.
در اثر سوزاندن گياه تقريباً تمام مواد آلي موجود در گياه سوخته و تنها مواد معدني به صورت مايعي سيال به درون گودال جاري مي شود و پس از سرد شدن به كلياب تبديل مي شوند.
نحوه ی استفاده از کلیاب جهت باطل کردن سحر(خرافات! صرفا جهت اطلاع!)
مقدار ۱۰۰ گرم کلیاب را به ۳ قسمت مساوی تقسیم کرده روزهای زوج هر ۱ قسمت را با مقداری آب قلیان و سرکه مخلوط و چند دقیقه بجوشانید سپس چند قطره از جوشانده را در چهار طرف محل کار و یا زندگی و باقی را خارج از منزل نزدیکی درب ورودی بریزید.
۹. جمع بندی و توصیه نهایی
استفاده از علف شور (Salsola spp.) در صنایع آرایشی-بهداشتی، نه تنها یک مزیت رقابتی برای برند ها ایجاد می کند، بلکه گامی به سوی تولیدات پایدار و سازگار با محیط زیست است. برای موفقیت در این بازار، همکاری بین کشاورزان محلی، مراکز تحقیقاتی و واحد های فرمولاسیون ضروری است.
