روغن خشخاش روغنی خوراکی است که از دانه‌های گیاه خشخاش (Papaver somniferum) به دست می‌آید. این گیاه هزاران سال است که توسط انسان کشت می‌شود و برای مقاصد گوناگون استفاده شده است. خشخاش گیاهی علفی و یک ساله است که ارتفاع آن به دو متر هم می‌رسد و معمولاً در فصل تابستان از تیر تا مرداد ماه گل می‌دهد. خاستگاه این گیاه در کشورهای آسیای مرکزی و غرب قاره کهن، همچنین حوزه دریای مدیترانه ذکر شده است. در حال حاضر نیز کشت عمده آن در افغانستان، ترکیه، استرالیا و هند صورت می‌گیرد. رنگ گل‌های خشخاش می‌تواند بنفش، سفید، قرمز و صورتی باشد.
روش های تولید روغن خشخاش
تهیه روغن خشخاش به دو روش اصلی انجام می‌شود که شامل استفاده از ساقه، دانه و گل‌های گیاه است.
- روش فشار سرد: در این روش حرارت دخالتی ندارد و روغن تنها از طریق اعمال فشار به دست می‌آید. روغن حاصل از این روش به رنگ زرد روشن یا بی‌رنگ است و برای مصارف خوراکی و درمانی استفاده می‌شود. برخی منابع تأکید دارند که پرس سرد با کمترین فشار و حرارت انجام می‌شود تا خواص و طعم روغن حفظ شود. روغن تولید شده با این روش می‌تواند بی‌فیلتر باشد.
- روش همراه با حرارت: در این روش علاوه بر فشار، از حرارت نیز استفاده می‌شود. ابتدا گل‌های خشخاش در آب جوشانده و سپس صاف می‌شوند. به محلول صاف شده به اندازه نیمی از آن روغن زیتون و روغن کنجد اضافه شده و حرارت داده می‌شود تا آب تبخیر شده و فقط روغن باقی بماند.
ترکیبات و طبع روغن خشخاش
روغن خشخاش از نظر ترکیبات، عمدتاً از اسیدهای چرب ضروری مانند لینولئیک اسید (امگا ۶) و اولئیک اسید (امگا ۹)، و همچنین پالمیتیک اسید تشکیل شده است. این روغن همچنین حاوی توکوفرول (ویتامین E)، ویتامین‌های گروه B، و مواد معدنی از جمله پتاسیم، مس، کلسیم، آهن و روی است. ویتامین E و توکوفرول‌ها به عنوان آنتی‌اکسیدان عمل می‌کنند.
از نظر طب ایرانی، گیاه خشخاش و دانه آن دارای طبع سرد و تر هستند. بنابراین، روغن خشخاش نیز دارای طبع سرد و تر است. یک قاشق غذاخوری روغن خشخاش حاوی ۱۲۰ کالری و ۱۴ گرم چربی کل است. تجزیه و تحلیل‌های دقیق‌تر نشان می‌دهد که در هر ۱۰۰ گرم روغن، حدود ۷۱.۴ گرم چربی غیراشباع چندگانه (شامل ۶۶.۴ گرم لینولئیک اسید یا امگا ۶ و ۵ گرم امگا ۳) و ۱۳.۸ گرم چربی غیراشباع یگانه (امگا ۹) وجود دارد. همچنین ۱۴.۸ گرم چربی اشباع شامل ۴-۱۲% پالمیتیک اسید و ۱-۱۰% استئاریک اسید در آن یافت می‌شود.
مصارف و خواص روغن خشخاش
روغن خشخاش مصارف گوناگونی دارد. می‌توان از آن به عنوان سس سالاد یا روغن پخت و پز در غذاهای سرد استفاده کرد. به دلیل طعم ملایم و آجیلی‌اش، برای سس سالاد و دیپ کردن نان مناسب است. این روغن همچنین می‌تواند در تهیه دسرها، غلات، و پاستا پس از پخت استفاده شود. با این حال، به دلیل محتوای بالای اسیدهای چرب غیراشباع، برای حرارت بالا مانند سرخ کردن مناسب نیست.
روغن خشخاش در صنایع آرایشی و بهداشتی و همچنین برای ساخت لاک‌ها، رنگ‌ها و صابون‌ها کاربرد دارد. در ساخت صابون، می‌تواند سختی صابون را افزایش دهد. همچنین به عنوان روغن حامل برای روغن‌های اساسی قابل استفاده است. محصولات مراقبت از پوست و مو، صابون‌ها، و حتی محصولات اصلاح و مراقبت از ریش نمونه‌هایی از کاربرد آن هستند.
خواص درمانی روغن خشخاش
خواص سلامتی و درمانی متنوعی برای روغن خشخاش ذکر شده است:
- آنتی‌اکسیدان قوی: روغن خشخاش حاوی آنتی‌اکسیدان‌هایی از جمله ویتامین E و توکوفرول ها است که به محافظت از سلول ها در برابر آسیب رادیکال های آزاد کمک کرده و ممکن است خطر بیماری‌هایی مانند سرطان و بیماری های قلبی عروقی را کاهش دهد. اگرچه یک مطالعه نشان داد فعالیت آنتی اکسیدانی آن کمتر از برخی روغن های دیگر مانند دانه خردل و شنبلیله است.
- کاهش کلسترول: اسیدهای چرب سالم، به‌خصوص اسید اولئیک (امگا ۹) و اسید لینولئیک (امگا ۶)، در کاهش کلسترول بد (LDL) و افزایش کلسترول خوب (HDL) مؤثر بوده و خطر سکته مغزی و بیماری‌های قلبی را کاهش می‌دهند.
- بهبود دستگاه گوارش: محتوای بالای فیبر غذایی در دانه‌های خشخاش (که در روغن نیز وجود دارد) می‌تواند به هضم غذا کمک کرده و یبوست را بهبود بخشد. همچنین ممکن است در کاهش درد و التهاب روده و رفع نفخ مؤثر باشد.
- کمک به خواب راحت: روغن خشخاش خاصیت آرام‌بخش و خواب‌آور قوی دارد. آلکالوئید موجود در بذر آن می‌تواند سطح کورتیزول بدن را کاهش داده و استرس و اضطراب را که از علل اصلی بی‌خوابی هستند، رفع کند.
- تسکین درد: اگرچه خود روغن به‌طور طبیعی حاوی تریاک نیست، اما در طب سنتی به عنوان مسکن قوی برای دردهای مختلف از جمله دردهای مفصلی، کمردرد، درد سیاتیک، زانو درد، گوش درد و سردردهای میگرنی شناخته شده است.
- تقویت پوست و مو: روغن هسته خشخاش برای سلامت پوست و مو مفید است. اسیدهای چرب و مواد معدنی آن به جلوگیری از جوش، مبارزه با عفونت، تقویت پوست سر، تحریک جریان خون، و افزایش تولید کلاژن و الاستین کمک می‌کنند. این روغن مرطوب‌کننده است و برای انواع پوست مناسب می‌باشد. می‌تواند در درمان اگزما، پسوریازیس، آکنه، التهاب و بهبود زخم‌ها مؤثر باشد. همچنین رشد مو را تحریک کرده و شوره سر را از بین می‌برد.
- تقویت استخوان‌ها: دانه‌های خشخاش دارای مقادیر زیادی مواد معدنی مانند آهن، مس، کلسیم و منگنز هستند که برای تقویت استخوان‌ها، جلوگیری از پوکی استخوان و بهبود آن مؤثر می‌باشند.
- بهبود عملکرد مغز: کلسیم، آهن و منیزیم موجود در روغن برای تنظیم فعالیت مغز، رشد سلول‌های عصبی و تولید انتقال‌دهنده‌های عصبی مفید هستند.
- کمک به باروری زنان: بر اساس یک مطالعه، شستشوی لوله‌های رحم زنان نابارور با روغن هسته خشخاش می‌تواند احتمال بارداری را افزایش دهد.
- تقویت سلامت بینایی: ترکیبات آنتی اکسیدانی و روی موجود در روغن خشخاش می‌توانند به محافظت از چشم، کاهش بروز دژنراسیون ماکولا و حفظ بینایی کمک کنند.
- کنترل دیابت نوع ۲: روی موجود در روغن بذر خشخاش می‌تواند اثر محافظتی در دیابت داشته باشد.
- تقویت سیستم عصبی: مقادیر بالای کلسیم در روغن خشخاش به تقویت اعصاب و جلوگیری از اختلالات عصبی کمک می‌کند.
برخی منابع نیز به خواص دیگر مانند درمان سرماخوردگی و آنفولانزا، رفع آبریزش بینی، درمان سوزش مجرای ادرار، درمان اسهال مزمن، کاهش میل جنسی، کم کردن اشتها، درمان آفت دهان و کاهش فشار خون بالا اشاره کرده‌اند.
نحوه مصرف روغن خشخاش
نحوه مصرف روغن خشخاش به نوع کاربرد آن بستگی دارد.
- برای پوست: پوست باید تمیز شود، سپس یک تا دو قطره روغن به صورت موضعی روی ناحیه مورد نظر ریخته و به آرامی با حرکات دایره‌ای ماساژ داده شود تا جذب شود. بهترین زمان استفاده ممکن است شب قبل از خواب باشد.
- برای خواب راحت: طبق یک منبع، ۲۰ قطره از روغن را در یک نوشیدنی حل کرده و قبل از خواب میل کنید. منبع دیگری ۳۰ قطره در یک لیوان آب را پیشنهاد می‌کند. همچنین می‌توان روزانه ۲ تا ۳ نوبت روی پیشانی ماساژ داد.
- برای سردرد: روزانه ۳ بار پیشانی را با روغن ماساژ دهید. نوشیدن آب سیب با چند قطره روغن نیز ذکر شده است.
- برای گوش درد: روزانه ۳ بار و هر بار ۲ تا ۳ قطره در هر گوش بچکانید.
- برای دردهای مفصلی: به صورت موضعی در ناحیه درد ماساژ داده می‌شود.
- برای یبوست: مصرف خوراکی به دلیل فیبر آن توصیه شده است.
عوارض جانبی و موارد احتیاط روغن خشخاش
استفاده از روغن خشخاش در حد اعتدال معمولاً بی‌خطر است، اما باید احتیاط کرد. ممکن است برخی افراد به گیاه یا دانه خشخاش حساسیت داشته باشند که در این صورت به روغن آن نیز آلرژی خواهند داشت.
- تست حساسیت: قبل از استفاده در مقادیر زیاد، ابتدا چند قطره را روی ناحیه‌ای پنهان از پوست تست کنید و اگر پس از یک ساعت واکنشی مانند قرمزی، سوزش، خارش یا کهیر مشاهده نشد، می‌توانید از آن استفاده کنید.
- علائم حساسیت شدید (آنافیلاکسی): در صورت حساسیت شدید ممکن است آنافیلاکسی رخ دهد که علائم آن شامل کهیر، تورم گلو یا صورت، لرزیدن، افت فشار خون، مشکلات تنفسی و گوارشی (مانند گرفتگی، تهوع و اسهال) است.
- ممنوعیت مصرف: مصرف این روغن برای خانم‌های باردار، شیرده و کودکان زیر ۵ سال ممنوع است.
- افراد با شرایط خاص: افرادی که بیماری خاصی دارند یا دارو مصرف می‌کنند، حتماً قبل از استفاده با پزشک خود مشورت کنند. این توصیه به‌ویژه برای افرادی که دچار انفارکتوس مغزی، صرع، فلج و تشنج هستند و باید با احتیاط و تحت نظر پزشک مصرف کنند، تأکید شده است.
- تداخل دارویی: بهتر است روغن خشخاش با داروهای اعصاب و روان همزمان مصرف نشود.
- استفاده موضعی در اطراف چشم: هنگام استفاده در اطراف چشم، باید دقت شود که روغن به داخل چشم نفوذ نکند، زیرا عواقب پرخطری دارد.
- استفاده موضعی در پشت سر: از مالیدن روغن خشخاش به پشت سر خودداری شود، زیرا ممکن است باعث کاهش حافظه و کند شدن فعالیت عصبی شود.
- مصرف بیش از حد: زیاده‌روی در مصرف آن می‌تواند به دستگاه عصبی و دستگاه تناسلی آسیب رسانده و میل جنسی را کاهش دهد.
روغن خشخاش و تریاک
دانه‌های خشخاش و روغنی که از آن‌ها استخراج می‌شود، به‌طور طبیعی حاوی تریاک نیستند. تریاک از لاتکس (شیره شیری رنگ) غلاف خشخاش که با خراشیدن آن استخراج می‌شود، به دست می‌آید. با این حال، ممکن است لاتکس در زمان برداشت محصول، دانه‌ها را آلوده کند. به همین دلیل، ممکن است مصرف دانه‌های خشخاش (نه روغن آن) منجر به نتیجه مثبت کاذب در تست‌های دارویی شود. برخی منابع فارسی اشاره می‌کنند که دانه‌های نارس حاوی آلکالوئیدهای اعتیادآور هستند، اما دانه‌های رسیده مخدر محسوب نمی‌شوند و مقدار کمی از آلکالوئید مجاز است. با این حال، رعایت اعتدال در مصرف آن ضروری است. منابع دیگر تأکید دارند که روغن خشخاش حاوی اپیات‌ها (مانند مرفین و کدئین) نیست.
وضعیت تحقیقات درباره روغن خشخاش
مطالعات کمی در مورد خواص روغن خشخاش انجام شده است. بسیاری از فواید ادعا شده، به‌ویژه برای استفاده‌های موضعی، بر اساس شواهد حکایتی (تجربه‌های شخصی) هستند تا تحقیقات علمی. با این حال، برخی مطالعات وجود آنتی اکسیدان ها و اسیدهای چرب مفید را تأیید کرده‌اند. تحقیقات بیشتری برای تأیید کامل اثرات آنتی‌اکسیدانی و خواص تسکین دهنده درد آن لازم است.
سؤالات متداول درباره روغن خشخاش
روغن خشخاش چه طبعی دارد و چگونه می‌توان از آن در آشپزی استفاده کرد؟
از نظر طب سنتی ایرانی، گیاه خشخاش طبع سرد و خشک دارد و دانه‌های آن نیز طبع سرد و تر دارند. بنابراین، روغن خشخاش نیز طبع سرد و تری دارد. روغن خشخاش به دست آمده به روش پرس سرد دارای طعمی تلخ است و می‌توان از آن به عنوان سس سالاد یا روغن پخت و پز استفاده کرد. در روش‌های سنتی تهیه روغن با حرارت، ممکن است روغن زیتون و کنجد نیز به آن اضافه شود.
آیا روغن خشخاش خاصیت مسکن دارد؟
درحالی‌که تریاک که یک مسکن قوی است از لاتکس گیاه خشخاش به دست می‌آید، روغن استخراج شده از دانه‌های خشخاش به طور طبیعی حاوی تریاک نیست. بنابراین، اگرچه دانه‌های خشخاش به دلیل وجود آلکالوئیدهای افیونی (در دانه های نارس) در طب سنتی به عنوان مسکن شناخته شده‌اند، تاکنون هیچ مطالعه علمی به طور قطعی خاصیت مسکن قوی را برای روغن خشخاش به اثبات نرسانده است. با این حال، در طب سنتی برای تسکین دردهای موضعی مانند درد مفاصل، سردرد و گوش درد استفاده می‌شود.
روغن خشخاش چه فوایدی برای پوست و مو دارد؟
روغن خشخاش برای سلامت پوست و مو مفید است. آنتی‌اکسیدان‌ها و اسیدهای چرب موجود در آن به جلوگیری از جوش، مبارزه با عفونت‌ها، و تقویت پوست سر کمک می‌کنند. مواد معدنی مانند کلسیم، روی و منیزیم جریان خون را تحریک کرده و باعث تقویت کلاژن و الاستین در مو و پوست می‌شوند. این روغن مرطوب‌کننده پوست است و از خشکی و ایجاد چین و چروک جلوگیری می‌کند. همچنین برای درمان اگزما، بهبود زخم‌ها، و کاهش شوره سر و تحریک رشد مو مفید است.
چگونه می‌توان از روغن خشخاش برای پوست استفاده کرد؟
برای استفاده موضعی از روغن خشخاش برای پوست، ابتدا پوست را به آرامی پاکسازی کنید. سپس یک تا دو قطره روغن را به صورت موضعی روی ناحیه مورد نظر بریزید و با حرکات دایره‌ای ماساژ دهید تا بهتر جذب شود. ماساژ به تحریک خون‌رسانی و جذب سریع‌تر روغن کمک می‌کند. بهترین زمان برای استفاده از روغن خشخاش برای پوست، شب قبل از خواب است، زیرا در این زمان پوست بیشترین فرصت برای بازسازی و بهبود را دارد.
مصرف روغن خشخاش چه عوارض و موارد احتیاطی دارد؟
مصرف روغن خشخاش در حد اعتدال معمولاً بی‌خطر است، اما در برخی افراد ممکن است باعث حساسیت شود. علائم حساسیت می‌تواند شامل قرمزی، سوزش، خارش و کهیر باشد. در موارد نادر، حساسیت شدید می‌تواند منجر به آنافیلاکسی با علائمی مانند تورم گلو یا صورت، مشکلات تنفسی و مشکلات گوارشی شود. مصرف بیش از حد آن نیز می‌تواند به دستگاه عصبی و دستگاه تناسلی آسیب رسانده و میل جنسی را کاهش دهد. همچنین مصرف این روغن برای خانم‌های باردار و شیرده و کودکان زیر 5 سال ممنوع است. افرادی که بیماری خاصی دارند یا دارو مصرف می‌کنند، باید قبل از استفاده با پزشک مشورت کنند. هنگام استفاده موضعی در اطراف چشم، باید دقت کرد که روغن به داخل چشم نفوذ نکند.
روغن خشخاش برای چه بیماری‌هایی در طب سنتی توصیه می‌شود؟
در طب سنتی، روغن خشخاش به دلیل خواص خود برای درمان و تسکین طیف وسیعی از مشکلات توصیه می‌شود، از جمله:
- دردهای موضعی مانند درد مفاصل (آرتروز، آرتریت، سیاتیک)، درد کمر و زانو، سردرد (میگرن) و گوش درد.
- بی‌خوابی و اختلالات خواب به دلیل خاصیت آرام‌بخشی.
- مشکلات دستگاه گوارش مانند یبوست، نفخ و اسهال مزمن.
- بیماری‌های پوستی مانند اگزما و پسوریازیس.
- سرماخوردگی و آنفولانزا و آبریزش بینی.
- سرفه های خشک.
- سوزش مجاری ادرار.
- بیماری‌های چشم.
- کاهش فشار خون بالا.
- کاهش اشتها.
