اگر تا به حال به فرایند ساخت صابون علاقه‌مند شده باشید، احتمالاً بارها واژه قلیا به گوشتان خورده است. پرسشی که برای بسیاری پیش می‌آید این است که قلیا چیست و چرا نقش کلیدی در صابونسازی دارد؟ قلیا در واقع یک ماده شیمیایی با خاصیت باز (قلیایی) است که در واکنش با روغن‌ها و چربی‌ها، صابون و گلیسیرین تولید میکند. این واکنش شیمیایی مهم، «صابونسازی» یا صاپونیفیکاسیون نام دارد. بدون وجود قلیا، اساساً صابون به شکل امروزی تولید نخواهد شد.
در این مقاله جامع، تمام نکات مربوط به قلیا در صابونسازی را بررسی می‌کنیم؛ از معرفی انواع قلیا گرفته تا نحوه تهیه محلول قلیا، تفاوت سود پرک و سود مایع، ایمنی در کار با آن، تاریخچه استفاده از قلیا و حتی پرسش‌های پرتکرار کاربران. این مقاله برای علاقه‌مندان، صابون‌سازان خانگی و حرفه‌ای‌ها یک مرجع کامل خواهد بود.
قلیا به ترکیباتی گفته میشود که دارای خاصیت باز قوی بوده و میتوانند در آب حل شده و محلول قلیایی تولید کنند. قلیاها در تماس با چربی‌ها، آن‌ها را به ترکیبی جدید به نام صابون تبدیل می‌کنند. دو قلیای اصلی که در صابونسازی استفاده می‌شوند عبارتند از:
سدیم هیدروکسید (NaOH): برای تولید صابونهای جامد.
پتاسیم هیدروکسید (KOH): برای تولید صابونهای مایع و گاهی صابونهای نرم.
نقش قلیا در صابونسازی
صابون حاصل واکنش شیمیایی بین یک قلیا و یک چربی/روغن است. این واکنش شیمیایی «صاپونیفیکاسیون» نام دارد. در این واکنش:
مولکول‌های قلیا پیوندهای استری چربی‌ها را می‌شکنند.
اسیدهای چرب آزاد شده با یونهای قلیا ترکیب می‌شوند.
نتیجه نهایی تولید نمک اسیدهای چرب (صابون) و گلیسیرین است.
بدون وجود قلیا، این فرآیند اتفاق نمی‌افتد و روغن‌ها هرگز به صابون تبدیل نمی‌شوند.
انواع قلیا در صابونسازی
1. سدیم هیدروکسید (NaOH)
پرکاربردترین قلیا در صابونسازی.
با نام‌های تجاری «سود پرک» یا «سود سوزآور» شناخته میشود.
برای تولید صابونهای جامد و سخت استفاده میشود.
pH بالا دارد و باید با احتیاط مصرف شود.
2. پتاسیم هیدروکسید (KOH)
با نام «پتاس» نیز شناخته میشود.
برای تولید صابون مایع و صابونهای نرم استفاده میشود.
محلول‌پذیری بیشتری نسبت به NaOH دارد.
صابون حاصل از آن کف بیشتری تولید میکند.
3. قلیاهای طبیعی و سنتی
در گذشته قلیا را از خاکستر چوب، گیاهان شورپسند و آب باران تهیه می‌کردند.
این نوع قلیا به نام «لی» (Lye) شناخته می‌شد.
امروزه استفاده از آن کمتر رایج است، اما در صابونسازی سنتی هنوز کاربرد دارد.
سود پرک و سود مایع: تفاوت‌ها و کاربردها
ویژگی‌ها
سود پرک (NaOH جامد)
سود مایع (NaOH محلول)
حالت
جامد (پرک‌های سفید)
مایع شفاف
خلوص
بالاتر (۹۸–۹۹٪)
پایین‌تر (۳۰–۵۰٪)
ماندگاری
طولانی‌تر
کمتر
کاربرد
صابونسازی خانگی و صنعتی
بیشتر در صنایع شوینده
سود پرک بیشتر برای صابونسازی خانگی پیشنهاد میشود چون دقیق‌تر میتوان مقدار مورد نیاز را وزن کرد.
سود مایع در کارگاه‌ها و صنایع بزرگ رایج‌تر است.
محلول قلیا و روش تهیه آن
برای صابونسازی، قلیا باید در آب حل شود تا «محلول قلیا» تشکیل شود. نکات مهم در تهیه محلول قلیا:
همیشه قلیا را به آب اضافه کنید، نه برعکس (برای جلوگیری از پاشش).
واکنش حل شدن قلیا گرمازا است؛ دما به سرعت بالا می‌رود.
بهتر است از آب مقطر برای دقت بیشتر استفاده شود.
پس از خنک شدن محلول قلیا، آن را به روغن‌ها اضافه می‌کنیم.
نکات ایمنی در کار با قلیا
همیشه از دستکش، عینک ایمنی و لباس محافظ استفاده کنید.
در محیط با تهویه مناسب کار کنید.
در صورت تماس با پوست، بلافاصله با آب فراوان بشویید.
محلول قلیا را از دسترس کودکان دور نگه دارید.
کسر قلیا و اهمیت آن در کیفیت صابون
کسر قلیا (Lye Discount) یعنی کاهش مقدار قلیا نسبت به فرمول محاسبه‌شده برای باقی‌ماندن کمی روغن آزاد در صابون. این کار چند مزیت دارد:
صابون نرم‌تر و ملایم‌تر میشود.
پوست را کمتر خشک میکند.
رایحه و کیفیت روغن‌ها بهتر حفظ میشود.
معمولاً کسر قلیا بین ۳ تا ۸ درصد در نظر گرفته میشود.
ساخت صابون بدون قلیا
یکی از پرسش های متداول هنرجویان صابون سازی، امکان ساخت صابون بدون قلیا می باشد!
امکان تهیه صابون با روش سرد بدون استفاده از قلیا وجود ندارد. قلیا که به نام هیدروکسید سدیم هم شناخته میشود، یکی از اجزای ضروری در تهیه صابون است. این ترکیب با روغن‌ها و چربی‌های موجود در فرمول تهیه صابون و از طریق یک فرایند به نام صابونی شدن با آن‌ها واکنش می‌دهد و صابون را تولید میکند. با این حال، اگر نمی‌خواهید با قلیا کار کنید، روشهای جایگزین تهیه صابون مانند مذوب کن و بریز و ریبچینگ وجود دارند که نیازی به استفاده از قلیا ندارند.
در قدیم با استفاده از خاکستر چوب یا کلیاب (ماده حاصل از سوزاندن گیاه اشنان) صابون می ساختند اما باید توجه داشته باشید مواد بکار رفته همگی حاوی مقادیر متفاوتی از قلیاست. امروزه با دسترس پذیر بودن قلیای خالص از روش های منسوخ گذشگان به ندرت استفاده می شود.
تاریخچه استفاده از قلیا در صابونسازی
باستان: مصریان باستان از خاکستر گیاهان برای ساخت صابونهای ابتدایی استفاده می‌کردند.
قرون وسطی: قلیا از خاکستر چوب و چربی حیوانی به‌دست می‌آمد.
دوره صنعتی: با کشف سدیم هیدروکسید و پتاسیم هیدروکسید خالص، صابونسازی علمی‌تر و استانداردتر شد.
امروزه: قلیا با خلوص بالا در دسترس است و صابون‌سازان میتوانند فرمولاسیون دقیق‌تری داشته باشند.
آیا امکان استفاده از ظرف روحی در صابون سازی وجود دارد؟
در ساخت صابون باید از ظروف با جنس مناسب استفاده شود.
به علت انجام واکنش شیمیایی بین قلیا و ظروف و لوازم ساخته شده از جنس روحی (رویی) هیچگاه در هنگاه ساخت صابون به روش فرایند سرد و گرم نباید از لوازم روحی استفاده کنید!
استفاده از قاشق و ظروف روحی در صابون سازی با روش ذوب کن و بریز (melt and pour) و ری بچ (rebatch) بلامانع است!
توجه داشته باشید همواره از قاشق و ظروف از جنس استیل ضد زنگ، پلاستیک و یا شیشه ای (پیرکس) در صابون سازی استفاده کنید.
تجربه استفاده از قاشق روحی توسط هنرجوی دوره صابون سازی آکادمی تک ایده!
آزمایش‌های پیشنهادی زمینه مناسبی را برای آموزش علوم با بافت تاریخی در زمان کوتاه و تقاضای کم برای زیرساخت فراهم می‌کنند که برای استفاده در طیف وسیعی از موقعیت‌ها اساسی است. بعلاوه، اپیزود تاریخی (historical episode) مربوط به تولید پتاس و ترکیب آن، طیف وسیعی از مطالب را برای کار در کلاس ارائه میکند و برخی بحث‌های علمی را ارائه می‌دهد، که معتقدیم میتواند یک استراتژی ضروری برای جذاب‌تر کردن و ایجاد انگیزه آموزش شیمی باشد. این آزمایش همچنین زمینه ای برای آموزش دانش آموزان فراهم کرد که چگونه با مواد خطرناک برخورد کنند.
جمع‌بندی
قلیا یکی از اجزای اساسی صابون سازی است و بدون آن فرآیند صاپونیفیکاسیون کامل نمیشود. شناخت انواع قلیا (سدیم هیدروکسید، پتاسیم هیدروکسید و قلیاهای سنتی)، تفاوت سود پرک و سود مایع، نحوه تهیه محلول قلیا و رعایت نکات ایمنی همگی برای تولید یک صابون باکیفیت ضروری هستند. همچنین استفاده از کسر قلیا به صابون‌ساز کمک میکند تا محصولی ملایم‌تر و مناسب پوست تولید کند.
با توجه به سابقه تاریخی قلیا در صابونسازی و اهمیت آن در صنعت امروز، آشنایی با این ماده برای هر صابونسازی—چه مبتدی و چه حرفه‌ای—ضروری است.
برای اطمینان از اینکه صابون قلیا اضافی ندارد، میتوان از چند روش استفاده کرد:
محاسبات دقیق در ماشین حساب قلیا: در مرحله تولید با محاسبه صحیح نسبت روغن و قلیا، میزان قلیا اضافی مشخص میشود.
تست pH: بررسی pH صابون میتواند نشان دهد که صابون بیش از حد قلیایی نیست.
تست زبان (روش سنتی): با لمس کم صابون به زبان، اگر طعم بسیار تلخ یا سوزنده احساس نشود، نشاندهنده نبود قلیا اضافی است.
استفاده از روشهای علمی و ایمن، اطمینان از تولید صابون سالم و بیخطر را فراهم میکند.
آیا میتوان بدون قلیا صابون ساخت؟
+
خیر. بدون قلیا هیچ روغنی به صابون تبدیل نمیشود، زیرا قلیا نقش اصلی در واکنش صابونسازی (saponification) را دارد. تنها راه ساخت صابون بدون تماس مستقیم با قلیا، استفاده از پایه صابون آماده (Melt & Pour) است که قبلاً با قلیا ساخته شده و میتوان آن را ذوب و قالبگیری کرد.
آیا قلیا در صابون باقی می‌ماند؟
+
خیر. در فرآیند صابونی شدن، قلیا به‌طور کامل با روغن‌ها واکنش داده و مصرف میشود. صابون نهایی فاقد قلیا آزاد است (در صورت محاسبه درست).
چرا صابون قلیایی است؟
+
صابون به دلیل وجود قلیاهایی مانند هیدروکسید سدیم (NaOH) یا هیدروکسید پتاسیم (KOH) در فرایند تولید، خاصیت قلیایی دارد. pH صابون معمولاً بین ۹ تا ۱۰ است و همین قلیایی بودن، توانایی صابون در پاک‌کنندگی چربی‌ها و آلودگی‌ها را فراهم میکند.
ایمنی
2 سوال
خطرات سدیم هیدروکسید چیست؟
+
سدیم هیدروکسید میتواند باعث سوختگی پوست و چشم، تحریک دستگاه تنفسی، واکنش گرمازا با آب، تخریب مواد آلی، تولید گاز هیدروژن با فلزات و خطرات زیستمحیطی شود. استفاده از دستکش، عینک و لباس محافظ هنگام کار با آن ضروری است.
واکنش سدیم هیدروکسید با آب چگونه است؟
+
سدیم هیدروکسید در آب کاملاً حل شده و محلول قلیایی ایجاد میکند. این فرآیند گرمازا است و دمای محلول افزایش می‌یابد، بنابراین احتیاط ویژه لازم است. محلول حاصل دارای pH بالا و خاصیت خورندگی است.
عمومی
4 سوال
کدام قلیا برای ساخت صابون بهتر است؟
+
دو قلیا اصلی برای ساخت صابون وجود دارد: هیدروکسید سدیم (NaOH) و هیدروکسید پتاسیم (KOH).
هیدروکسید سدیم (NaOH): معمولاً به صورت پودر یا گرانول موجود است و برای ساخت صابونهای سخت و قالبی استفاده میشود.
هیدروکسید پتاسیم (KOH): معمولاً به صورت مایع یا گرانول حلشونده در آب عرضه میشود و برای ساخت صابونهای مایع یا نرم مناسب است.
انتخاب نوع قلیا بستگی به نوع صابونی دارد که قصد تولید آن را دارید. در هر حالت، استفاده از قلیا باید با رعایت نکات ایمنی و دقت بالا انجام شود، زیرا تماس مستقیم با پوست یا چشم خطرناک است.
فرق قلیا با باز چیست؟
+
قلیا نوعی باز قوی است که در آب حل شده و محلول قلیایی ایجاد میکند. همه قلیاها باز هستند، اما همه بازها قلیا نیستند. به عبارت دیگر، بازها شامل ترکیباتی هستند که میتوانند پروتون دریافت کنند یا یون هیدروکسید تولید کنند، در حالی که قلیا به طور خاص به بازهای محلول در آب گفته میشود که اغلب شامل هیدروکسیدهای قوی مانند هیدروکسید سدیم (NaOH) و هیدروکسید پتاسیم (KOH) هستند.
آیا قلیا فاسد میشود؟
+
خیر، قلیا (مانند NaOH و KOH) به‌طور طبیعی فاسد نمیشود.
با این حال، قلیا در اثر تماس با رطوبت و دی‌اکسید کربن هوا ممکن است تغییر کند:
جذب CO₂: قلیا با CO₂ موجود در هوا واکنش داده و به کربنات سدیم یا پتاسیم تبدیل میشود، که باعث کاهش خاصیت قلیایی محلول یا ماده جامد میشود.
محلول‌های رقیق: محلول‌های رقیق قلیایی سریع‌تر تحت تأثیر هوا و نور قرار می‌گیرند و خاصیت قلیایی خود را از دست می‌دهند.
بنابراین برای حفظ کیفیت، قلیا را در ظرف دربسته، خشک و دور از نور و رطوبت نگهداری کنید.
کاربردهای سدیم هیدروکسید چیست؟
+
سدیم هیدروکسید در تولید صابون، کاغذ، مواد شوینده، دارو، آلومینیوم، پلاستیک، منسوجات، شیشه، سرامیک، بازیافت پلاستیک، تصفیه آب و سوختهای زیستی کاربرد دارد. همچنین برای تنظیم pH محلولها، خنثیسازی اسیدها و تسریع واکنشهای صنعتی استفاده میشود.
