زیستگاه شاهدانه
گیاه شاهدانه که از دیرباز مورد کشت قرار گرفته، منشأی در آسیای مرکزی دارد. امروزه شاهدانه (Cannabis) به دلیل مقاومت و سازگاری فوق العاده اش در سراسر جهان یافت می شود.
اتحادیه اروپا کشت گونه های شاهدانه با میزان تتراهیدروکانابینول (tetrahydrocannabinol)(THC) کمتر از ۰.۲ درصد را یارانه می دهد.
توصیف شاهدانه
دو زیرگونه از شاهدانه وجود دارد: شاهدانه سativa زیرگونه indica و شاهدانه sativa زیرگونه sativa. این گیاه یکساله می تواند تا هفت متر ارتفاع داشته باشد. بنابراین به دلیل استحکام آن، گیاهی سودمند است و در بسیاری از بخش های تجاری جایگاه خود را پیدا کرده است. شاهدانه گیاهی دوپایه (dioecious) است. برگ های آن پنجه ای با سه تا یازده بخش نیزه ای، نوک بسیار تیز و دندانه دار خشن است.
گیاه نر در قسمت بالایی ساقه، گل آذین با اجزای شل و رها تشکیل می دهد. گیاه ماده دارای یک یا دو گل در هر محور برگ است که توسط یک براکته غده ای کلاه شکل احاطه شده و سنبله کاذب متراکم و برگدار را تشکیل می دهد. میوه آن فندقه های براق به اندازه ۳ تا ۵ میلی متر است.
سطح میوه خاکستری مایل به سبز، با رگه های روشن و لکه های تیره است. زیر پوسته شکننده، دانه مایل به سبز قرار دارد. هسته شاهدانه علاوه بر روغن چرب (30-35٪)، حاوی تریگونلین، پروتئین (تقریبا 25٪)، رزین و قند است.
استخراج روغن شاهدانه
برای تولید روغن با کیفیت بالا از دانه‌های شاهدانه، لازم است که دانه‌ها به آرامی برداشت و پرس شوند. دانه شاهدانه در یک پوسته جامد به نام “پریکارپ” (Pericarp) قرار دارد که آن را از عوامل محیطی مانند نور خورشید و اکسیژن محافظت می‌کند. برای استخراج روغن، باید دانه‌ها تا زمانی که روغن از آنها خارج شود، پرس شوند.
پرس سرد بهترین روش برای استخراج روغن شاهدانه است، زیرا در این روش مواد مغذی و ارزشمند موجود در روغن توسط گرما آسیب نمی‌بینند. دمای مناسب برای پرس کردن روغن شاهدانه بین 40 تا 60 درجه سانتیگراد است. اگر دانه‌ها 30 تا 35 درصد روغن داشته باشند، می‌توان از هر هکتار زمین حدود 180 تا 350 لیتر روغن استخراج کرد.
رنگ روغن شاهدانه
- پرس سرد: زرد مایل به سبز.
- پرس با حرارت: سبز تیره.
- استخراج با نفت و دی‌سولفید کربن: زرد مایل به قهوه‌ای.
- استخراج با اتر دی‌اتیل: زرد تیره.
بو
گیاهی، معطر، سبز و مغزدار.
طعم
مغزدار، گیاهی.
ترکیب شیمیایی اسیدهای چرب
| اسید چرب | محتوای اسید چرب (بر حسب درصد) |
|---|---|
| پالمیتیک اسید (Palmitic acid) | 6.26±0.34 |
| پالمیتولئیک اسید (Palmitoleic acid) | 2.72±0.03 |
| استئاریک اسید (Stearic acid) | 11.72±0.04 |
| اولئیک اسید (Oleic acid) | 59.96±0.23 |
| لینولئیک اسید (Linoleic acid) | 19.33±0.08 |
| آلفا-لینولنیک اسید (α-Linolenic acid) | 0.00±0.00 |
| آراشیدیک اسید (Arachidic acid) | 0.00±0.00 |
ترکیب استرول ها
| نام استرول | محتوای روغن شاهدانه |
|---|---|
| کل محتوا | 3720 |
| کامپسترول | 17 |
| استیگماسترول | 15 |
| آ5-آوناسترول | 2 |
| آ7-استیگماسترول | 2 |
| آ7-آوناسترول | – |
سایر مواد تشکیل دهنده
| فارسی | انگلیسی |
|---|---|
| فیتواسترول ها | Phytosterols |
| پروتئین (پروتئین) | Protein (Protein) |
| کلروفیل | Chlorophyll |
| کاروتنوئید ها | Carotenoids |
| ویتامین ها | Vitamins |
مشخصات فیزیکی روغن شاهدانه
- شاخص انکسار: 1.470 تا 1.4767
- وزن مخصوص: 0.923 تا 0.931
- عدد یدی: 143 تا 166
- عدد صابونی شدن: 190 تا 195
- عدد اسیدی: 3.98
- نقطه انجماد: 25- درجه سانتیگراد تا 15- درجه سانتیگراد
- مواد غیرقابل صابونی شدن: 0.5 تا 1.5 درصد
ماندگاری روغن شاهدانه
روغن شاهدانه (Hempseed oil) در صورت نگهداری در بطری تیره رنگ درون یخچال، بین 6 تا 9 ماه ماندگاری دارد.
ویژگی های روغن شاهدانه
تتراهیدروکانابینول (THC) (δ-9-Tetrahydrocannabinol): صمغ گل آذین ماده شاهدانه حاوی کانابینوئیدها (cannabinoids) است که یکی از آنها تتراهیدروکانابینول (tetrahydrocannabinol) می باشد. میزان آن به نوع و همچنین آب و هوا بستگی دارد. کانابینوئیدها مشتقات فنولیک بدون نیتروژن از بنزوپیران هستند که از نظر زیستی از یک مونوترپن (monoterpene) و یک فنول به دست می آیند. ساختار اصلی آن از 21 اتم کربن تشکیل شده است. خواص توهم زایی به تنهایی به دلتا-9-تتراهیدروکانابینول (THC) نسبت داده می شود. THC خود جزء بذر نیست. روغن شاهدانه موجود در بازار حاوی کمتر از 0.3 درصد THC است. با این حال، ممکن است به دلیل تولید نادرست، THC که در روغن قابل حل است، به مقدار قابل توجهی وارد روغن شود و سپس در خون و ادرار مصرف کننده شناسایی شود.
اسید گاما-لینولنیک (γ-Linolenic Acid) (GLA): مهمترین مواد تشکیل دهنده روغن شاهدانه، اسیدهای چرب چند غیراشباع اسید لینولئیک (polyunsaturated fatty acids)، اسید آلفا-لینولنیک (α-linolenic acid) و اسید گاما-لینولنیک (γ-linolenic acid) کمیاب هستند که 2 تا 4 درصد روغن را تشکیل می دهد. اسید گاما-لینولنیک یک اسید چرب امگا-6 است. منابع GLA کمیاب هستند؛ ماده ای که بالاترین میزان GLA را دارد شیر مادر است. روغن گل مغربی (Evening primrose oil)، روغن هسته انگور سیاه (blackcurrant seed oil) و روغن دانه گل گاوزبان (borage seed oil) نیز حاوی GLA هستند، اما برخلاف روغن شاهدانه، به دلیل طعمشان نمی توانند بخشی از رژیم غذایی روزانه باشند.
کاربرد روغن شاهدانه در داروسازی و پزشکی
روغن شاهدانه برای درمان بیماری های عروقی
همانند سایر روغن‌های گیاهی، اثرات مثبت روغن شاهدانه بر سلامت، مانند کاهش کلسترول بالا و آرتریواسکلروز، به دلیل وجود مقادیر بالای اسیدهای چرب مونو اشباع نشده و پلی اشباع نشده در آن است. روغن شاهدانه به دلیل دارا بودن اسیدهای چرب پلی اشباع نشده با ارزش α-لینولنیک اسید و ω-لینولنیک اسید، می‌تواند به طور مستقیم در درمان‌ها مورد استفاده قرار گیرد. اسیدهای چرب پلی اشباع نشده، تاثیر مثبتی بر غشاهای سلولی، خاصیت ارتجاعی رگ‌های خونی و جریان خون دارند.
تاثیرات مثبت اسید گاما-لینولنیک (GLA)
اسید گاما-لینولنیک (GLA) به صورت داخلی و خارجی در درمان بیماری های پوستی مانند نورودرماتیت (اگزما) و پسوریازیس استفاده می شود. علاوه بر این، به دلیل داشتن اثرات مشابه هورمون ها، به عنوان یک ماده ضد التهاب برای درمان مشکلات روماتیسمی و همچنین در درمان سندرم پیش از قاعدگی موثر است.
روغن شاهدانه حاوی اسید گاما-لینولنیک، یک اسید چرب ضروری امگا-3 است که به طور عمده در روغن ماهی یافت می شود. این اسید چرب تصور می شود که خطر حملات قلبی، بیماری های قلبی عروقی، دیابت و التهاب مزمن را کاهش می دهد. اسید گاما-لینولنیک در بدن توسط آنزیم دسaturase از اسید لینولئیک تشکیل می شود و پیش ساز بیوشیمیایی پروستاگلاندین های دارای باند دوگانه است.
خاصیت ضد اسپاسم روغن شاهدانه
روغن شاهدانه اثر ضد اسپاسم در موارد تشنج صرع، اسکلروز چندگانه (MS) و درد مزمن دارد. همچنین تأثیر مثبتی بر سلامتی بیماران مبتلا به سرطان و ایدز دارد.
روغن شاهدانه به عنوان غذا
روغن شاهدانه به دلیل ترکیب اسیدهای چرب آن، یکی از بهترین روغن های گیاهی است. از آنجایی که نقطه دود آن 165 درجه سانتی گراد است، نباید برای سرخ کردن یا تفت دادن استفاده شود، زیرا در دماهای بالا اسیدهای چرب آن از بین رفته و طعم روغن تحت تاثیر قرار می گیرد. با این حال، روغن شاهدانه برای بخارپز کردن و پخت و پز ملایم مناسب است.
طعم آجیل مانند روغن شاهدانه آن را برای استفاده در سالادها و سس ها، چاشنی ها، مارینادها و اسپردها ایده آل می کند.
مصارف صنعتی روغن شاهدانه
از آنجایی که روغن شاهدانه حاوی مقدار زیادی تری اسیل گلیسرول است، به عنوان ماده اولیه برای تولید مواد شوینده کاربرد دارد. مواد اولیه مختلف برای صنعت پاک کننده از طریق فرآیندهای شیمیایی مانند صابونی سازی، اتوکسیلاسیون و سولفاته شدن از روغن شاهدانه تولید می شوند. این مواد اولیه شامل صابون، امولسیفایر، حلال، نرم کننده و سورفکتانت هستند که به دلیل قابلیت تجزیه زیستی قابل توجه هستند. همچنین به دلیل لغزندگی بالای آن، روغن شاهدانه در تولید رنگ، لاک و جوهر چاپ استفاده می شود.
روغن شاهدانه در محصولات آرایشی
روغن شاهدانه (Hempseed oil) به دلیل خواص ویژه‌ای که دارد، در صنعت آرایشی و بهداشتی کاربرد فراوانی دارد. ساختار مولکولی این روغن حاوی اسیدهای چرب چند غیراشباع (Polyunsaturated fatty acids) است که به آن خاصیت لغزندگی فوق‌العاده‌ای می‌بخشد. به همین دلیل، محصولات آرایشی حاوی روغن شاهدانه برای مو و پوست بسیار مفید هستند.
روغن شاهدانه به طور خاص برای پوست‌های زبر، ملتهب و پوسته پوسته شده بسیار مفید است. این روغن، یک روغن خشک (Drying oil) محسوب می‌شود و به همین دلیل، معمولاً فقط مقدار کمی (حدود 10%) از آن به مخلوط سایر روغن‌های گیاهی اضافه می‌شود. روغن شاهدانه پوست و مو را نرم می‌کند و به همین دلیل در روغن‌های ماساژ، پمادها، کرم‌ها، صابون و شامپو به کار می‌رود.
عوارض جانبی ناخواسته احتمالی روغن شاهدانه
همانطور که پیشتر ذکر شد، نقص در فرآیند تولید ممکن است منجر به ورود THC به روغن شود.
این اتفاق بسته به مقدار THC موجود، می‌تواند عواقب روان‌شناختی و همچنین فارماکولوژیک (داروشناختی) به دنبال داشته باشد، زیرا THC می‌تواند با سایر داروها تداخل داشته باشد.
بنابراین، رعایت مقادیر آستانه‌ای مجاز رسمی، مطلقاً ضروری است.
روغن شاهدانه از فرایند پرس سرد بدست می آیند و عموما روغن تصفیه نشده است. روغن شاهدانه بسیار غلیظ است و علاوه بر انواع اسیدهای چرب ضروری حاوی همه 20 نوع آمینو اسید است. این روغن غیر کومدوژنیک (Noncomedogenic) است و برای تمامی انواع پوست ازجمله پوست حساس مناسب است. روغن شاهدانه به تولید متعادل روغن پوست کمک می کند، ضد التهاب است و اغلب در انواع محصولات برای پسوریازیس (Psoriasis)، پیری و پوست به شدت آبزدایی شده (Severely dehydrated skin) استفاده می شود.
کره شاهدانه یک کره حقیقی نیست بلکه ترکیبی از روغن شاهدانه و یک روغن گیاهی هیدروژنه است. نتیجه یک کره خامه ای است که تمامی خصوصیات روغن شاهدانه را در غلظت کمتر داراست و می تواند در کاربردهای مختلف و برای نتایج مختلف استفاده شود. به طور کلی، کره شاهدانه به منظور افزایش ویسکوزیته (Viscosity) و ایجاد بافتی خامه ای و غنی در لوسیون های بدن یا انواع کرم های بدن استفاده می شود.
