زیره گیاهی دانه‌ای، معطر و ضدنفخ است که در آشپزی و پزشکی کاربرد دارد و در دو نوع اصلی زیره سبز و زیره سیاه استفاده می‌شود. طبع هر دو نوع زیره گرم و خشک است. در این مقاله به تفصیل خواص و عوارض جانبی هر یک از این دو نوع زیره می‌پردازیم:
زیره سبز (Cuminum cyminum)
خواص و فواید زیره سبز:
- هضم و گوارش: زیره سبز سرشار از فیبر است که به طور طبیعی سیستم گوارش را تحریک کرده، هضم را بهبود می‌بخشد و با تحریک غده‌های مسئول ترشح اسیدها، صفرا و آنزیم‌ها به هضم بهتر غذا کمک می‌کند. این خاصیت باعث رفع نفخ روده و معده و درمان سوء هاضمه می‌شود.
- درمان هموروئید: به دلیل فیبر بالا، به درمان هموروئید کمک کرده و خواص ضد قارچ و ضد میکروبی آن عفونت‌های ناشی از هموروئید را درمان می‌کند.
- تقویت سیستم ایمنی: زیره سبز حاوی ویتامین C و آنتی‌اکسیدان‌هاست که به تقویت سیستم ایمنی بدن کمک کرده و از بدن در برابر بیماری‌ها محافظت می‌کند.
- کاهش وزن: با افزایش سوخت‌وساز بدن (متابولیسم) و بهبود هضم، به کاهش وزن و چربی شکم کمک می‌کند.
- سلامت پوست: با داشتن ویتامین E، دیواره مویرگی پوست را تقویت کرده و خاصیت ارتجاعی و رطوبت پوست را بهبود می‌بخشد، در واقع یک ادویه ضدپیری است.
- کاهش استرس و افسردگی: به دلیل داشتن آنتی‌اکسیدان، باعث کاهش استرس و درمان افسردگی می‌شود.
- درمان اختلالات تنفسی: با دفع و از بین بردن مخاط ریه‌ها، به تنفس بهتر در بیماری‌هایی مانند آسم کمک می‌کند.
- تقویت حافظه و عملکرد مغز: با تحریک سیستم عصبی مرکزی، باعث تقویت حافظه، بهبود عملکرد مغز و درمان بیماری پارکینسون می‌شود.
- درمان بی‌خوابی: با داشتن انواع ویتامین‌ها، می‌تواند باعث بهبود کیفیت خواب و کمک به بی‌خوابی شود.
- پیشگیری از دیابت: با کاهش قند خون می‌تواند به جلوگیری از دیابت کمک کند.
- خواص برای مردان: ضدالتهاب، تقویت‌کننده قوای جنسی، افزایش‌دهنده تعریق و ادرار، التیام‌دهنده زخم. ترکیب آن با نبات باعث افزایش اسپرم می‌شود.
- جلوگیری از سرطان: با داشتن انواع ویتامین‌ها، خواص ضدانعقادی دارد، باعث تقویت سیستم ایمنی و کاهش استرس اکسیداتیو می‌شود که برای درمان و پیشگیری از ابتلا به سرطان مفید هستند.
- تقویت استخوان‌ها: سرشار از کلسیم است و به تقویت استخوان‌ها کمک می‌کند.
- خواص برای زنان: برطرف‌کننده ترشحات زنانگی، ضعیف‌کننده و از بین برنده ریش و موهای زائد صورت با ماساژ پوست صورت با شیره زیره، رفع نفخ روده و معده، ضدباروری و سقط‌کننده (برای رحم). ضد قاعدگی است و در کاهش دردهای پیش از قاعدگی موثر است.
- کبد چرب: تحقیقات محدود نشان داده‌اند که زیره سبز می‌تواند سطح چربی کبد را کاهش داده، فعالیت آنزیم‌های کبدی را تنظیم نموده و علائم کبد چرب را بهبود بخشد. همچنین، خواص ضدالتهابی و آنتی اکسیدانی آن می‌تواند التهاب و آسیب به بافت کبد را کاهش دهد.
- دیگر خواص: ضد درد، بی‌حس‌کننده، ضد کرم، ضد چسبندگی پلاکت‌ها، ضد باکتری، ضد سم، ضد صفرا، قابض، ضد احتقان، معرق، ادرارآور، شیرافزا، دارای خاصیت استروژنی، قارچ‌کش، لاروکش، فتودرماتیت، محرک و تقویت‌کننده رحم.
عوارض جانبی زیره سبز
- آلرژی: مصرف بیش از حد زیره باعث بروز آلرژی می‌شود.
- مشکلات گوارشی: اثر ضدنفخ زیره می‌تواند باعث آروغ‌زدن شود. همچنین ممکن است موجب سوزش سردل و رفلاکس اسید معده شود.
- تأثیر بر باروری مردان: ممکن است باعث سرکوب تستوسترون و در نتیجه ناباروری در مردان شود.
- افزایش خونریزی قاعدگی: مصرف مقادیر زیاد از دانه زیره منجر به خونریزی زیاد در دوران قاعدگی می‌گردد .
- خطر سقط جنین در بارداری: مصرف زیره در دوران بارداری، به‌ویژه در سه ماهه اول، می‌تواند خطر سقط جنین را افزایش دهد.
- اعتیادآور: مصرف بیش از حد زیره می‌تواند اعتیادآور باشد، چرا که زیره دارای خواص مخدر است.
- کاهش قند خون: کاهش قند خون که برای دیابتی‌ها خبر خوبی نیست. افراد دیابتی باید در مصرف آن احتیاط کنند.
- کهیر: زیره سبز با طبع گرم خود ممکن است باعث بروز کهیر شود.
- نوزادان شیرخوار: زیره سبز می‌تواند طعم شیر مادر را تغییر داده و در برخی نوزادان باعث ایجاد نفخ و دل درد شود.
- مشکلات کلیوی: در افراد با سابقه سنگ کلیه، ممکن است خطر ابتلا به سنگ کلیه را افزایش دهد.
- افراد با مشکلات گوارشی: افراد مبتلا به زخم معده، ورم معده و روده تحریک‌پذیر، باید از مصرف زیره سبز خودداری کنند.
زیره سیاه (Carum carvi / Bunium Persicum Boiss)
ارزش غذایی زیره سیاه: زیره سیاه سرشار از مواد مغذی ضروری مانند آهن، روی، کلسیم و فیبر است . این دانه ها منبع غنی از آنتی اکسیدان های تقویت‌کننده سلامتی از جمله لیمونن، کاروون، لوتئین، کاروتوئن و کریپتوکسانتین هستند. همچنین حاوی پتاسیم، فسفر، منیزیم، مس، سلنیوم، پروتئین، کربوهیدرات و ویتامین‌های A، E، C و ویتامین‌های گروه B هستند.
خواص و فواید زیره سیاه:
- گوارش: به هضم بهتر غذاها کمک می‌کند . اسانس روغنی زیره سیاه از رشد باکتری‌های مضر روده جلوگیری می‌کند و در عین حال باکتری‌های مفید را دست نخورده باقی می‌گذارد. عصاره زیره سیاه می‌تواند با باکتری هلیکوباکتر پیلوری، عامل ایجاد زخم معده، مبارزه کند. به تسکین روده کمک کرده و سایر مشکلات روده‌ای و نفخ شکم را درمان می‌کند.
- کاهش التهاب: زیره سیاه دارای خواص آنتی‌اکسیدانی و ضد التهابی قوی است.
- کاهش وزن و چربی‌سوزی: ممکن است باعث کاهش وزن و حفظ ترکیب بدن در وضعیت سلامت کامل شود .
- ضد سرطان: زیره سیاه با داشتن آنتی‌اکسیدان‌هایی مانند لیمونن و کاروتن و ترکیبات فنلی، می‌تواند خطر ابتلا به تومورهای معده، کبد، پروستات و سینه را کاهش دهد.
- تنظیم قند خون: زیره سیاه با کاهش قند خون به جلوگیری از دیابت کمک کرده و برای افراد دیابتی مفید است.
- سلامت قلب و عروق: به دلیل داشتن پتاسیم، به حفظ ضربان قلب کمک می‌کند. همچنین به کاهش انقباض سرخرگ‌ها و رگ‌ها کمک کرده و فشار خون را پایین می‌آورد و سطح کلسترول بد را کاهش می‌دهد. اسید لینولئیک موجود در آن برای کاهش خطر بیماری‌های قلب و عروق شناخته شده است.
- سلامت پوست و زیبایی: به تقویت سلول‌های پوست کمک کرده و منجر به جوانسازی پوست می‌شود. باعث کاهش پف و التهاب پوست می‌شود. به کند شدن روند پیری پوست و شاداب کردن پوست کمک می‌کند و باعث کاهش تشکیل چین و چروک‌های دور چشم می‌شود. همچنین برای درمان آکنه، پسوریازیس و جای جوش مفید است.
- بهبود متابولیسم: سرشار از منگنز است که به بهبود متابولیسم بدن و افزایش روند تولید انرژی کمک می‌کند.
- رفع بی‌خوابی: با داشتن آنتی اکسیدان ها و منیزیم بالا به رفع بی‌خوابی کمک می‌کند.
- ادرارآور: برای افرادی که دچار مسدود شدن ادرار هستند، کمک می‌کند.
- تقویت‌کننده قوای جنسی مردان: روی موجود در زیره سیاه، سلامت جنسی را بهبود می‌بخشد.
- درمان سرفه: ترکیب دانه‌های زیره با فلفل می‌تواند گزینه خوبی برای برطرف کردن سرفه خشک باشد.
- تقویت استخوان‌ها: به دلیل داشتن کلسیم و روی، به بهبود سلامت و تراکم استخوان‌ها کمک کرده و از پوکی استخوان جلوگیری می‌کند.
- کمک به ورزشکاران: پروتئین، کربوهیدرات و فیبر موجود در آن در رژیم‌های عضله‌سازی تاثیر زیادی دارند.
- افزایش شیر مادر: طب سنتی مصرف زیره سیاه را در افزایش شیر مادران موثر می‌داند.
- تسکین درد قاعدگی: آهن موجود در آن به بانوان در تسکین دردهای دوره قاعدگی کمک می‌کند.
- ضد باکتری و ضد عفونت: دارای خواص ضدباکتریایی، ضد قارچی و ضد ویروسی قوی است و می‌تواند با باکتری‌هایی مانند استافیلوکوکوس اورئوس مقاوم به متی سیلین مبارزه کند.
- ضد درد و تب‌بر: دارای خواص ضد درد و تب‌بر است.
- تقویت اشتها: با سرعت بخشیدن به روند هضم و تسکین یبوست، در افزایش اشتها کمک می‌کند.
- رفع ضعف و خستگی: محرک است و افسردگی و خستگی را کاهش می‌دهد.
- مشکلات تنفسی: برای بیماری‌های حساس تنفسی مانند آسم، سیاه سرفه و برونشیت مفید است. تجمع مخاط و گرفتگی بینی را تسکین می‌دهد.
- دیگر خواص: التیام زخم، محافظت از کلیه‌ها در برابر آسیب اکسیداتیو، تسکین روماتیسم مفصلی، آرام‌بخش، ضد کرم .
عوارض جانبی زیره سیاه:
- مشکلات گوارشی: مصرف بیش از حد زیره سیاه می‌تواند باعث ناراحتی شکم مانند گاز روده، سوزش معده و آروغ‌زدن شود.همچنین ممکن است در برخی افراد باعث اسهال یا یبوست شود.
- آسیب به کبد و کلیه: مصرف بیش از حد و طولانی‌مدت روغن زیره می‌تواند خطر آسیب کبدی و کلیوی را افزایش دهد. کسانی که اختلال عملکرد کبد یا کیسه صفرا دارند باید از آن اجتناب کنند.
- خطر سقط جنین در بارداری: احتمال سقط جنین در خانم‌های باردار با مصرف زیره سیاه وجود دارد. به دلیل تحقیقات ایمنی ناکافی، مصرف آن برای زنان باردار و شیرده و کودکان توصیه نمی‌شود.
- کاهش قند خون: مصرف زیاد زیره سیاه می‌تواند باعث افت شدید قند خون شود که برای بیماران دیابتی مضر است. بیماران دیابتی باید با احتیاط و مشورت پزشک مصرف کنند.
- افت فشار خون: مصرف زیاد زیره سیاه ممکن است باعث افت فشار خون شود.
- واکنش آلرژیک: ممکن است در برخی افراد باعث ایجاد واکنش آلرژیک مانند خارش پوست، بثورات جلدی، تورم و مشکلات تنفسی شود.
- تداخل با داروها و جراحی: ممکن است با داروهای ضد انعقاد خون و داروهای کنترل قند خون تداخل داشته باشد. حداقل دو هفته قبل از هر نوع جراحی باید مصرف آن متوقف شود، زیرا ممکن است در کنترل قند خون و فشار خون در طول و بعد از عمل تداخل ایجاد کند.
- افزایش سطح آهن: عصاره زیره سیاه ممکن است باعث افزایش جذب آهن شود؛ بنابراین استفاده بیش‌ازحد آن با مکمل‌های آهن یا غذاهای حاوی آهن می‌تواند باعث افزایش سطح آهن در بدن شود.
- مسمومیت: مصرف بیش از حد زیره موجب مسمومیت، حالت تهوع، سرگیجه و استفراغ می‌شود.
تفاوت‌های زیره سبز و سیاه:
- ظاهر: زیره سبز دانه‌های بزرگ‌تر و به رنگ سبز روشن دارد، در حالی که زیره سیاه دانه‌های کوچک‌تر و به رنگ قهوه‌ای تیره یا مایل به خاکستری دارد. زیره سیاه هلالی شکل با حدود 5 میلی‌متر طول است.
- طعم: زیره سبز طعمی گرم و کمی تلخ دارد، اما زیره سیاه طعمی گرم و تندتر و کمی تلخ و خاکی دارد. بوی آن یادآور جوز هندی است.
- کاربرد آشپزی: زیره سبز بیشتر در آشپزی ایرانی، هندی و خاورمیانه‌ای استفاده می‌شود، در حالی که زیره سیاه بیشتر در آشپزی اروپایی و مدیترانه‌ای کاربرد دارد.
- مقدار مصرف: به دلیل طعم ملایم‌تر زیره سبز، می‌توان آن را در مقادیر بیشتر استفاده کرد، اما زیره سیاه به دلیل طعم تندتر، باید در مقادیر کمتر مصرف شود. حتی گفته شده مقدار مصرف زیره سیاه می‌تواند ده برابر زیره سبز باشد.
- قیمت: زیره سبز قیمت ارزان‌تر و زیره سیاه قیمت گران‌تر دارد.
- منشأ گیاه‌شناسی: جنس، گونه، نوع اسانس و ترکیبات شیمیایی این دو گیاه کاملاً متفاوت است. زیره سیاه (Carum carvi .L) از خانواده جعفریان است و به آن زیره ایرانی یا زیره کوهی نیز گفته می‌شود. زیره سبز نیز از خانواده زنبقیان است.
- محل رشد: زیره سبز هم به صورت پرورشی و هم خودرو یافت می‌شود، در حالی که زیره سیاه (زیره کوهی) در مناطق کوهستانی به صورت خودرو رشد می‌کند.
- خواص ویژه: زیره سیاه خاصیت ضد اسپاسمی قوی‌تری نسبت به زیره سبز دارد.
نحوه مصرف:
زیره سیاه و سبز هر دو به صورت دانه کامل، پودر شده، دمنوش، کپسول، عرق و روغن قابل استفاده هستند.
- دمنوش: یک قاشق چای‌خوری از دانه‌های له‌شده زیره سیاه را در نیم لیتر آب جوش ریخته و به مدت ۱۰ دقیقه دم کنید. دمنوش زیره سبز را می‌توان با یک قاشق غذاخوری پودر زیره سبز در قوری با آب ۸۰ درجه به مدت ۱۵ تا ۲۰ دقیقه دم کرد.
- مصرف خوراکی: می‌توان آن را به عنوان ادویه به نان، شیرینی، کاری، خورش، سوپ، سس، سبزیجات بوداده و پنیر اضافه کرد.
- زمان مصرف: برای کاهش وزن، مصرف دمنوش زیره نیم ساعت قبل از غذا توصیه می‌شود. برای کاهش نفخ و کمک به هضم، سه وعده پس از صرف غذا مفید است. عرق زیره سیاه نیز نیم ساعت قبل از غذا توصیه شده است.
- دوز مصرفی: هیچ توصیه مشخصی برای دوز مصرفی زیره سیاه تعیین نشده است، اما برخی تحقیقات نشان می‌دهند که مجموعاً ۱/۲ قاشق چای‌خوری تا ۱ قاشق غذاخوری (۱ تا ۶/۱ گرم) زیره سیاه که در سه دوز مصرف شود، احتمالاً بی‌خطر و موثر است. برای کاهش وزن، روزانه ۱ تا ۲ قاشق چای‌خوری دانه یا پودر زیره سیاه توصیه می‌شود.
