روغن بائوباب یک روغن طبیعی است که از دانه‌های درخت بائوباب به دست می‌آید و به دلیل خواص مغذی و ترمیم‌کننده‌اش در محصولات آرایشی و بهداشتی به ویژه صابون‌سازی استفاده می‌شود. این روغن سرشار از ویتامین‌های A، D، E و F است که به تغذیه و آبرسانی عمقی پوست کمک می‌کنند. در فرایند صابون‌سازی، روغن بائوباب می‌تواند به حفظ رطوبت پوست کمک کرده و به ایجاد یک صابون نرم و مغذی با قابلیت مرطوب‌کنندگی بالا منجر شود. همچنین، با خاصیت ضدالتهابی و ضد پیری خود، باعث تسکین پوست‌های حساس و کاهش خطوط ریز و چین و چروک می‌شود.
علاوه بر فواید آن در صابون سازی، روغن بائوباب برای استفاده در محصولات مراقبت از مو و پوست بسیار مورد توجه است. این روغن می‌تواند به تقویت موها، جلوگیری از شکستن مو و افزایش درخشندگی آنها کمک کند. برای پوست نیز، این روغن به ترمیم آسیب‌های ناشی از آفتاب و جلوگیری از خشکی و ترک‌خوردگی پوست معروف است. همچنین، خاصیت آنتی‌اکسیدانی بالای روغن بائوباب به مقابله با رادیکال‌های آزاد و حفظ جوانی پوست کمک می‌کند و در محصولات مرطوب‌کننده، ضد چروک و درمان آسیب‌های پوستی به کار می‌رود.
زیستگاه بائوباب
بائوباب (baobab) درختی است که بخشی از پوشش گیاهی طبیعی شمال نیجریه (Nigeria) است. منشأ آن آفریقا و عربستان سعودی است; ملوانان آن را به زنگبار، ماداگاسکار (Madagascar) و موریس (Mauritiu) منتقل کردند. در نتیجه روابط تجاری با هند، بائوباب به هند، مالزی و اندونزی وارد شد. امروزه در دریای کارائیب و سواحل گویان نیز یافت می شود. با این حال، همچنان درخت گزنه ای از ساوانای خشک آفریقا باقی مانده است. به ویژه در صحرای نیجریه، از برگ، تفاله میوه و دانه های آن استفاده می شود. در زمان خشکسالی، تفاله میوه را به صورت پوره له کرده و به فرنی اضافه می کنند، از برگ های آسیاب شده برای غلیظ کردن سوپ استفاده می شود و از میوه آسیاب شده به عنوان آرد استفاده می شود.
درخت بائوباب (Baobab) در مناطق گرم و خشک قاره آفریقا رواج دارد. در کشور سودان این درخت در خاک های شنی واقع در مجاورت آبراهه های فصلی موسوم به خور (khor) و در ساواناهای با علف کوتاه رشد می کند. کشت این درخت به مناطقی محدود می شود که حداکثر یک روز یخبندان در سال را تجربه می کنند. سیستم ریشه ای گسترده این درخت، امکان ذخیره مقادیر قابل توجهی آب را برای آن فراهم می کند.
توانایی ذخیره آب و مقاومت در برابر آتش، بقای این درخت را در شرایط آب و هوایی خشک تضمین می کند. سازگاری با تغییرات pH خاک و تحمل خاک های لاتریتی کم عمق از دیگر ویژگی های این درخت است. همچنین، درخت بائوباب در تپه ها، خاک های آهکی و مکان هایی که آب در آن جمع می شود یا جاری می شود، یافت می شود. در کشور سودان، گلدهی این درخت بین ماه های اردیبهشت و تیر و میوه دهی آن از مرداد تا مهر صورت می پذیرد. تکثیر این درخت از طریق بذر انجام می شود، اما تکثیر رویشی از طریق قلمه ریشه، پیوند یا جوانه زنی نیز امکان پذیر است.
استخراج روغن بائوباب
برای استخراج روغن، ابتدا میوه‌های خشک شده را با استفاده از هاون (pestle) به قطعات کوچک خرد می‌کنند تا هسته‌ها از تفاله میوه جدا شوند. سپس هسته‌ها شسته شده، در آفتاب خشک می‌شوند و در نهایت به صورت مکانیکی آسیاب می‌شوند. روغن با اضافه کردن حلال‌ها استخراج می‌شود. همچنین می‌توان هسته‌ها را به روش پرس سرد نیز روغن‌گیری کرد.
مشخصات رنگ، بو و طعم روغن بائوباب
رنگ:
- روغن شفاف، چسبناک و به رنگ زرد طلایی
- روغن زرد روشن
بو:
- بوی مغزدار
- کمی بوی مغز می‌دهد
طعم:
- طعم مغزدار
دانه‌های بائوباب حاوی 15.12 درصد پروتئین، 11.56 درصد چربی، 17.84 درصد کربوهیدرات و 49.72 درصد فیبر هستند.
ترکیب اسیدهای چرب روغن بائوباب
| اسیدهای چرب | محتوی (درصد) |
|---|---|
| لوریک اسید (Lauric acid) | 0-0.3 |
| میریستیک اسید(Myristic acid) | 0.3-1.5 |
| پنتادکانوئیک اسید (Pentadecanoic acid) | – |
| پالمیتیک اسید (Palmitic acid) | 25-46 |
| پالمیتولئیک اسید (Palmitoleic acid) | 0.3-1.7 |
| مارگاریک اسید (Margaric acid) | – |
| استئاریک اسید (Stearic acid) | 4 |
| اولئیک اسید (Oleic acid) | 21-59 |
| اسید لینولئیک (Linoleic acid) | 12-29 |
| اسید آلفا-لینولنیک (α-Linolenic acid) | 0-8 |
| آراشیدیک اسید (Arachidic acid) | 0.5-1.0 |
| ایکوزانوئیک اسید (Eicosenoic acid) | 0-3.6 |
| بهنیک اسید (Behenic acid) | – |
| لیگوسریک اسید (Lignoceric acid) | – |
| مالوالیک اسید (Malvalic acid) | 1-8 |
| استرولیک اسید (Sterculic acid) | 1-7 |
| دی هیدرواسترولیک اسید(Dihydrosterculic acid) | 2-5 |
مشخصات فیزیکی روغن بائوباب
- چگالی (d15): 0.914
- عدد صابونی شدن: 190-192
- عدد ید: 76-78
- نقطه انجماد: -3 تا +34 درجه سانتیگراد
- عدد پراکسید: 5.14 ± 0.12
- عدد اسیدی: 7.79 ± 0.33
ماندگاری روغن بائوباب
روغن بائوباب در حدود 2 سال ماندگاری دارد.
ترکیب استرول ها روغن بائوباب
| نوع استرول | محتوی (درصد) |
|---|---|
| کلسترول (Cholesterol) | 2 |
| کامپسترول (Campesterol) | 6 |
| استیگماسترول (Stigmasterol) | 1-2 |
| بتا-سیتوسترول (β-Sitosterol) | 75 |
| A5-آوناسترول (A5-Avenasterol) | 0.5 |
| A7-استیگماسترول (A7-Stigmasterol) | 0.6 |
| A7-آوناسترول (A7-Avenasterol) | 12 |
کاربرد های روغن بائوباب
در طب سنتی
روغن بائوباب در طب سنتی به عنوان دارویی تب‌بر در موارد بیماری‌های تب‌دار و مالاریا استفاده می‌شود. همچنین از این روغن برای درمان التهاب لثه و تسکین درد دندان استفاده می‌گردد. به طور خاص، مردم بومی شمال آفریقا از آن به عنوان پادزهر در برابر مسمومیت ناشی از گونه‌های استروفانتوس (Strophanthus) استفاده می‌کنند. از آنجایی که آنها حیوانات را با سمی که از استروفانتوس ساخته شده است شکار می‌کنند، قبل از خوردن گوشت، به منظور خنثی کردن سم، زخم ناشی از تیر را با روغن بائوباب پاک می‌کنند.
در لوازم آرایشی
روغن بائوباب عمدتا در محصولات مراقبت از پوست و مو کاربرد دارد. این روغن به راحتی جذب پوست می‌شود، خاصیت ارتجاعی پوست را افزایش می‌دهد و به همین دلیل به انواع کرم‌ها و لوسیون‌ها اضافه می‌شود. روغن بائوباب به دلیل دارا بودن مقادیر بالای ویتامین‌های A، D و E، به عنوان روغن ماساژ و همچنین به عنوان عصاره حمام برای پوست خشک استفاده می‌شود. این روغن از بازسازی سلول‌های پوست حمایت می‌کند و دارای خاصیت غیر کومدون‌زا (non-comedogenic) است، بنابراین در درمان جوش‌های سرسیاه، پسوریازیس و اگزما به کار می‌رود. استفاده از آن به عنوان شامپو، موهای خشک و شکننده را مرطوب کرده و به آنها کمک می‌کند تا خاصیت ارتجاعی خود را بازیابند.
به عنوان غذا
روغن بائوباب حاوی مقادیر قابل توجهی لینولئیک اسید، به میزان ۱۲ تا ۲۹ درصد، است. اسید لینولئیک یک اسید چرب ضروری دو زنجیره‌ای غیراشباع امگا-۶ (ω-6) است که برای رشد و بازسازی بافت سلولی ضروری است. این روغن همچنین به دلیل دارا بودن اولئیک اسید نیز منبعی ایده‌آل از اسیدهای چرب غیراشباع به شمار می‌رود، اما با توجه به اینکه حاوی مقدار زیادی اسیدهای چرب سیکلوپروپان (cyclopropane fatty acids) است، تنها باید از روغن بائوباب تصفیه‌شده استفاده شود.
۶ عارضه جانبی احتمالی ناخواسته روغن بائوباب
روغن بائوباب حاوی ۲ تا ۱۷ درصد اسید چرب سیکلوپروپان (cyclopropane fatty acids – CPFAs)، مانند اسید مالوالیک (malvalic acid) و اسید استروليك (sterculic acid) است. در حیواناتی که این روغن را مصرف کرده‌اند، عوارض سم‌شناسی (toxicological effects) مشاهده شده است، به عنوان مثال توقف رشد در پستانداران. مطالعه‌ای بر روی موش‌هایی که روغن بائوباب حاوی اسید چرب سیکلوپروپان تغذیه کرده بودند، نشان داد که رشد آنها به طور قابل توجهی کند شده است. پس از ۳۰ روز، وزن موش‌ها ۵۰ درصد کمتر از موش‌هایی بود که با مخلوطی از روغن پالم و روغن آفتابگردان تغذیه شده بودند. اگر به موش‌ها روغن بائوباب حرارت‌دیده داده می‌شد، رشد آنها بهبود می‌یافت، اما همچنان نسبت به موش‌هایی که روغن مخلوط دریافت کرده بودند، عقب‌تر بودند.
مطالعه دیگری بر روی موش‌های صحرایی (Rats) که روغن بائوباب (Baobab oil) تازه به آنها داده شد، نشان داد که بیش از نیمی از اسیدهای چرب سیکلوپروپان (Cyclopropane fatty acids) موجود در رژیم غذایی (تا 8 درصد) در چربی‌های اطراف کلیه (Perirenal adipose lipids) بافت‌ها قرار می‌گیرند. در صورت مصرف روغن بائوباب حرارت‌دیده، تنها اثرات ناچیز از این اسیدهای چرب یافت شد. علاوه بر این، کاهش در اسیدهای چرب تک غیر اشباع و افزایش در اسیدهای چرب اشباع در چربی‌های اطراف کلیه بافت‌ها، تری‌گلیسریدهای کبد (Liver triglycerides)، استرهای کلسترول در کبد (Liver cholesterol esters) و فسفولیپیدهای غده فوق کلیوی (Suprarenal glands) موش‌هایی که روغن تازه دریافت کرده بودند، مشاهده شد. با این حال، رژیم غذایی مبتنی بر روغن حرارت‌دیده، تأثیری مشابه با گروه کنترل (Control group) داشت (که به آنها مخلوطی از روغن پالم 93.5٪ و روغن آفتابگردان 6.5٪ داده شد).
مهار (Obstruction) بیوسنتز اسیدهای چرب چند غیراشباع ω-6 (ω-6 polyunsaturated fatty acids) ناشی از اسیدهای چرب سیکلوپروپان، منجر به کاهش مقدار اسید آراشیدیک (Arachidic acid) در فسفولیپیدهای بافت‌ها می‌شود. این امر می‌تواند بر کیفیت غشاهای کبد، کلیه‌ها و غدد فوق کلیوی و همچنین سنتز ایکوزانوئید (Eicosanoid synthesis) تأثیر بگذارد. این توضیحی احتمالی برای تغییرات پوستی است که در موش‌های صحرایی مشاهده شده است. علاوه بر این، مهار بیوسنتز اسید دوکوزاپنتانوئیک (Docosapentaenoic acid) می‌تواند منجر به اختلال عملکرد غدد فوق کلیوی و در نتیجه برهم خوردن بیوسنتز کورتیکوئیدها (Corticoids) شود.
