روغن زنیان یکی از روغن‌های گیاهی پرخاصیت است که در صابون سازی و تولید محصولات آرایشی و بهداشتی به دلیل فواید متعدد آن برای پوست استفاده می‌شود. این روغن دارای خواص ضدباکتریایی، ضدالتهابی و آنتی‌اکسیدانی است که به حفظ سلامت و بهبود وضعیت پوست کمک می‌کند. استفاده از روغن زنیان در صابون‌های گیاهی می‌تواند به کاهش آکنه و التهاب‌های پوستی کمک کرده و از بروز عفونت‌های پوستی جلوگیری کند. علاوه بر این، روغن زنیان باعث نرمی و لطافت پوست می‌شود و به تغذیه و رطوبت‌رسانی عمیق پوست کمک می‌کند، که این ویژگی‌ها آن را به انتخابی مناسب برای صابون‌های مراقبتی تبدیل کرده است.
خاستگاه زنیان
«زنیان» (Ajowan) در اوایل قرون وسطی به اروپا وارد شد، زمانی که بازارهای شهرهای بزرگ آن را به عنوان یک ادویه خوشبو و کمیاب شرقی به فروش می‌رساندند. تلاش‌ها برای کشت زنیان در اروپا به دلیل شرایط نامساعد آب و هوایی با مشکلات قابل توجهی مواجه گردید. در اواخر قرن هفدهم، این تلاش‌ها متوقف شد و این ادویه به جای آن از خاورمیانه وارد می‌گردید. زنیان گیاهی بومی منطقه‌ای از مصر تا شرق هند و اتیوپی است، اما به طور خاص در هند از پنجاب (Punjab) تا بنگال (Bengal) و جنوب دکن (Deccan) کشت می‌شود. همچنین کشت زنیان در ایران، افغانستان، پاکستان و سیشل (Seychelles) نیز صورت می‌گیرد. بمبئی (Mumbai) بندر اصلی صادرات این محصول می‌باشد.
زنیان گیاهی یکساله است که حدود 90 سانتی متر ارتفاع دارد و ظاهری شبیه به جعفری وحشی (Wild Parsley) دارد. این گیاه به صورت عمودی رشد می کند؛ بدون کرک و تا حدی منشعب است. برگ ها کم، ظریف و شانه ای (Pinnate) هستند. حدود 5 تا 15 گل سفید یک چتر (Umbel) را تشکیل می دهند. میوه آن با موهای خشن پوشیده شده است. بیضی شکل، قهوه ای مایل به خاکستری و معطر است.
روغن زنیان (Ajowan oil) با پرس کردن دانه ها پس از جدا شدن ترکیبات فرار (volatile compounds) استخراج می شود.
رنگ روغن زنیان:
- روغن از دانه های خام: بی رنگ (colourless)
- روغن از دانه های بو داده: زرد روشن (light yellow)
بو روغن زنیان:
- یادآور آویشن یا کافور، گیاهی (herbal)
ترکیبات فرار روغن زنیان
| ترکیب (نام انگلیسی) | درصد |
|---|---|
| α-پینن (alpha-Pinene) | 1.48% |
| β-پینن (beta-Pinene) | 5.45% |
| β-میرسن (beta-Myrcene) | 1.40% |
| α-ترپینول (alpha-Terpinol) | 0.09% |
| p-سیمن (p-Cymene) | 19.47% |
| لیمونن (Limonene) | 0.48% |
| γ-ترپینن (gamma-Terpinene) | 30.97% |
| p-سیمنن (p-Cymenene) | 0.06% |
| منتول-2-ان-1-ال (Menth-2-en-1-ol) | 0.13% |
| لینالول (Linalool) | 0.07% |
| ترپینن-4-ال (Terpinen-4-ol) | 0.12% |
| α-ترپینئول (alpha-Terpineol) | 0.12% |
| کومین آلدهید (Cuminaldehyde) | تریس (traces) |
| تیمول (Thymol) | 39.36% |
| کومینول (Cuminol) | تریس |
| کارواکرول (Carvacrol) | تریس |
| ترپینولن (Terpinolene) | تریس |
ترکیب شیمیایی اسیدهای چرب در روغن زنیان
ترکیبات شیمیایی اصلی روغن زیره سیاه (Ajowan) شامل اسید پتروسلینیک (petroselinic acid) (69-75.7%)، اولئیک اسید (18-23.9%) و پالمیتیک اسید (2.1-5.2%) است.
ترکیبات شیمیایی اصلی روغن شنبلیله (Fenugreek) شامل لینولئیک اسید (32.4-38.9%)، اسید اولئیک (18-24.3%)، اسید لینولنیک (16.1-20.9%) و اسید پالمیتیک (7.2-14.1%) است.
طعم روغن زنیان
مشخصات:
- تند، شیرین و گیاهی (Spicy, sweet and herbaceous)
- طعم تند و تیز (Pungent, acrid taste)
میوه‌های خشک زنیان (Ajowan) حاوی تا 3.5% اسانس (etheric oil) هستند که تیمول (thymol) ترکیب اصلی آن را تشکیل می‌دهد.
مشخصات فیزیکی روغن زنیان:
- شاخص انکسار(refractive index): 1.4951–1.4930
- چگالی (density) : 0.9205–0.9137
- عدد صابونی شدن (saponification number): 182
- عدد یدی (iodine number): 100
- عدد اسیدی (acid number): 0.36–0.39
- مواد غیرقابل صابونی شدن (unsaponifiable): 2.3%
- نقطه انجماد (point of solidification) : 4- درجه سانتی گراد
ماندگاری روغن زنیان:
روغن زنیان دارای ماندگاری حدود 1 سال است.
روغن زنیان در داروسازی و پزشکی
ضد قارچ، باکتری و کرم: روغن زنیان به دلیل داشتن مقدار بالای تیمول، خاصیت ضد باکتریایی و ضد قارچی قوی دارد. روغن زنیان در درمان کرم‌های آسکاریس و قلابدار استفاده می‌شود.
درمان سوء هاضمه: روغن زنیان خاصیت هضم کنندگی و ضد اسپاسم قوی دارد و به همین دلیل برای درمان قولنج، سوء هاضمه، اسهال و نفخ شکم به کار می‌رود.
درمان سرماخوردگی: روغن زنیان به دلیل خاصیت ضدعفونی کنندگی برای درمان سرماخوردگی، سرفه، آنفولانزا و گلودرد استفاده می‌شود.
درمان آرتروز و روماتیسم: روغن زنیان به عنوان یک مرهم برای بهبود تحرک و کاهش درد استفاده می‌شود.
درمان بیماری‌های پوستی: روغن زنیان به دلیل داشتن فورانوکومارین‌ها و پسورالن‌ها، قرن‌هاست که برای درمان ویتیلیگو استفاده می‌شود. ویتیلیگو بیماری‌ای است که باعث از دست رفتن رنگدانه پوست شده و لکه‌های سفید با اندازه نامنظم به ویژه در صورت، گردن و دست‌ها ایجاد می‌کند. تحقیقات نشان می‌دهد که روغن زنیان برای درمان پسوریازیس نیز مناسب است.
روغن زنیان در طب سنتی
ایران و مصر: در این کشورها از روغن زنیان برای درمان دندان درد، گوش درد، روماتیسم و سنگ کلیه استفاده می‌شود. همچنین اعتقاد بر این است که روغن زنیان در درمان ناباروری زنان، مشکلات قاعدگی و عوارض بعد از زایمان موثر بوده و خاصیت افزایش میل جنسی دارد. این کاربردها هنوز از نظر علمی اثبات نشده‌اند.
روغن زنیان در صنعت
روغن زیره سیاه به دلیل دارا بودنِ تیمول (thymol) بالا، در تولید فنی تیمول کاربرد دارد.
روغن زنیان در لوازم آرایشی
روغن زیره سیاه به دلیل خاصیت ضدعفونی کنندگی قوی، به دهانشویه و خمیر دندان اضافه می شود. همچنین به دلیل بوی خاص خود در صنعت عطر سازی نیز کاربرد دارد.
عوارض جانبی احتمالی ناخواسته روغن زنیان
روغن زنیان ممکن است در نوزادان و کودکان باعث واکنش های آلرژیک (photosensitive reactions) و به ویژه حساسیت به نور شود. از مصرف این روغن در دوران بارداری باید خودداری کرد زیرا می تواند باعث انقباضات رحمی شود. همچنین به دلیل خاصیت کمک به هضم غذا، برای افرادی که اسید معده زیادی تولید می کنند مناسب نیست.
تاثیرات حساسیت به نور در مطالعه ای روی گوسفندانی که با بذر زنیان تغذیه شده بودند (تا 8 گرم بر کیلوگرم وزن بدن) ثابت شد. هنگامی که این گوسفندان در معرض نور خورشید قرار گرفتند، دچار کدورت قرنیه (corneal opacity)، التهاب ملتحمه (conjunctivitis)، ترس (photophobia) از نور و ورم بینی و گوش شدند.
مطالعه آزمایشگاهی روی اسپرم انسان نشان داد که روغن آژون خاصیت اسپرم کشی (spermicidal effect) دارد.
زیره سیان، زیره سیاه و زنیان همگی از مهمترین گیاهان دارویی خانوده چتریان هستند که در رویشگاه های طبیعی یزد رشد می کنند. در مقاله ای که فاطمه حقرالسادات و همکارانشان در رابطه زیره سیان، زیره سیاه و زنیان انجام داده اند مشخص شده زنیان بیشترین خاصیت آنتی اکسیدانی و زیره سیاه کمترین خاصیت آنتی اکسیدانی دارد.
