گیاه منداب یا شابانک، گنجینه‌ای فراموش شده از دل طبیعت است که قرن‌هاست در طب سنتی ایران و جهان جایگاه ویژه‌ای دارد. این سبزی سرشار از ویتامین‌ها، مواد معدنی، آنتی اکسیدان‌ها و ترکیبات بی‌نظیر ضد سرطانی مانند سولفورافان و ایزوتیوسیانات‌هاست؛ اما این تنها آغاز ماجراست! از مراقبت از چشم و قلب گرفته تا کنترل قند خون، افزایش قوای جنسی، بهبود سلامت گوارش و حتی کاربرد های صنعتی، آرایشی، دامداری و تولید سوخت، همه در دل این گیاه نهفته‌اند.
در این مقاله با نگاهی علمی و جامع، همه خواص، کاربردها و حتی موارد احتیاط در مصرف گیاه و روغن منداب را بررسی کرده‌ایم. اگر به دنبال یک منبع طبیعی برای ارتقاء سلامت، زیبایی و انرژی روزانه خود هستید، مطالعه‌ی این مقاله را از دست ندهید!
شناخت گیاه منداب (شابانک)
گیاه منداب یک گیاه علفی و یک‌ساله است که متعلق به تیره شب بویان می‌باشد. این گیاه در نقاط مختلف جهان با نام‌های متفاوتی شناخته می‌شود، از جمله موشک باغی، روکو، روکت و کولوروت. در فارسی قدیم نیز به آن کک کوج، شابانک و جرجیر می‌گفتند. ظاهر این گیاه شبیه به ترب و شلغم است، اما اگر برگ‌های آن بین انگشتان فشرده شود، بوی نامطبوعی متصاعد می‌کند و به همین دلیل به آن شلغم روغنی نیز گفته می‌شود. ارتفاع این گیاه می‌تواند به حدود ۳۰ تا ۱۰۰ سانتیمتر برسد. دارای ریشه‌ای راست و کوتاه است. برگ‌های آن پهن با بریدگی‌های عمیق و نامنظم و به رنگ سبز شفاف، بدون کرک و تیغ هستند. گل‌های آن درشت و به رنگ سفید مایل به زرد یا صورتی روشن می‌باشند. مزه گیاه منداب تلخ و تند است و به همین دلیل کمتر مورد توجه برای مصرف خوراکی قرار گرفته است. طبع آن از نظر طب سنتی گرم و خشک است.
سابقه استفاده از گیاهان دارویی برای درمان بیماری‌ها به قدمت تاریخ زندگی انسان است و کشت گیاه منداب نیز از دیرباز در بخش‌هایی از ایران رایج بوده است. محل رویش این گیاه بیشتر در بلوچستان و نواحی اطراف دریای خزر است و همچنین در کشتزارهای کرمانشاه، آذربایجان، اهواز، بوشهر، تهران، یزد و جندق نیز می‌روید. منداب به صورت هرز در کشتزارها نیز می‌روید. این گیاه سرما دوست است.
ارزش غذایی گیاه منداب
گیاه منداب دارای ارزش غذایی بسیار بالایی است. این گیاه کم کالری بوده و کمتر از ۱ گرم پروتئین، قند، چربی یا کربوهیدرات دارد، اما سرشار از فیبر (حدود ۱ گرم در یک فنجان) و مواد مغذی است.
منداب سرشار از انواع ویتامین‌ها به ویژه ویتامین A، C و K است. یک فنجان منداب خام حدود ۲۲ میلی‌گرم ویتامین K (حدود ۲۸ درصد از نیاز روزانه)، ۴۷۵ میلی‌گرم ویتامین A (حدود ۱۰ درصد از نیاز روزانه)، و ۶ میلی‌گرم ویتامین C (حدود ۴ درصد از نیاز روزانه) را فراهم می‌کند.
همچنین شامل مواد معدنی مهم مانند کلسیم، منیزیم، پتاسیم، فسفر، منگنز و آهن است.
این گیاه منبع غنی از انواع آنتی‌اکسیدان‌های مفید مانند کاروتنوئیدها (بتا کاروتن، لوتئین، زاکسنتین)، اسید آلفا لیپوئیک و ترکیباتی مانند گلوکوزینولات‌ها است. گلوکوزینولات‌ها با آنزیم گوارشی میروسیناز ترکیب شده و به مواد مغذی ضد سرطانی معروف به ایزوتیوسیانات‌ها تبدیل می‌شوند. ترکیبات گوگردی (مانند سولفورفان) مسئول طعم تلخ و خواص ضد سرطانی منداب هستند.
ترکیب شیمیایی روغن منداب
دانه منداب از جمله دانه‌های روغنی است که حدود ۳۰ درصد مواد پروتئینی و به همین میزان مواد چرب و روغنی دارد. از دانه‌های این گیاه روغن استخراج می‌شود. این روغن در حرارت ۳۱ درجه سانتی‌گراد ذوب می‌شود، اما در حرارت کمتر از آن به صورت ماده‌ای سفید رنگ و متبلور است. روغن منداب حاوی اسید اروسیک و مقدار نسبتاً زیادی ماده گواترزا به نام گلوکوزینولیت است. روغن ارقام مختلف منداب کم و بیش حاوی مقداری اسید اروسیک است که فاقد ارزش غذایی می‌باشد.
پس از روغن‌گیری، تفاله یا کنجاله باقیمانده از دانه‌های گیاه، حاوی مقدار زیادی پروتئین خام (حدود ۳۸ درصد) و ترکیبات دیگر نظیر تری متیل آمین است. کنجاله باقیمانده برای تغذیه دام و طیور استفاده می‌شود.
روغن منداب سرشار از ویتامین‌های A، E، D و K، اسیدهای چرب غیراشباع، آنتی‌اکسیدان‌ها و مواد معدنی مانند کلسیم، منیزیم و پتاسیم می‌باشد.
تهیه روغن منداب
دانه‌های روغنی به منظور استخراج روغن پرورش می‌یابند، اما به‌عنوان منبع باارزش پروتئین نیز مطرح هستند. برای روغن‌گیری از گیاه منداب، لازم است گیاه قبل از ریزش بذرها برداشت و برای استخراج روغن منتقل شود. برخی انواع گیاه منداب صرفاً به منظور تغذیه دام کشت می‌شوند که به آن منداب علوفه‌ای گفته می‌شود.
روغن منداب معمولاً به روش پرس سرد از دانه‌ها استخراج می‌شود. در این روش، دانه‌ها بدون حرارت دادن تحت فشار قرار می‌گیرند. این روغن با استفاده از حلال نیز قابل استخراج است، اما روغن پرس سرد مرغوب‌تر و باکیفیت‌تر بوده و خواص بیشتری دارد. روغن منداب مرغوب پرس سرد رنگ کهربایی یا قهوه‌ای روشن و بوی خاص ملایمی دارد.
سلامت و مواد موجود در روغن و کنجاله باقی مانده نیاز به تجزیه‌های ویژه دارد تا برای مصرف کننده (انسان یا دام) مورد تایید باشد. ناخالصی و تغییرات اصلاح ژنتیکی ممکن است کیفیت روغن یا کنجاله را کاهش داده یا آن‌ها را حاوی مواد سمی کند. بنابراین پرورش‌دهندگان بذر می‌بایست دقت ویژه‌ای برای جلوگیری از آلودگی داشته باشند.
خواص و فواید گیاه و روغن منداب
روغن و گیاه منداب دارای خواص درمانی و کاربردهای متنوعی هستند:
- تقویت سیستم ایمنی: ویتامین‌ها، مواد معدنی و آنتی‌اکسیدان‌های موجود در منداب و روغن آن سیستم ایمنی بدن را تقویت کرده و از بدن در برابر بیماری‌ها مانند سرماخوردگی و ویروس‌های فصلی محافظت می‌کنند. ویتامین C و مس در منداب به دفاع بدن کمک می‌کنند.
- مبارزه با سرطان: منداب حاوی گلوکوزینولات‌ها و ایزوتیوسیانات‌ها مانند سولفورافان و اریوسین است که مانند داروهای طبیعی سرطان عمل می‌کنند. مصرف سبزیجات چلیپایی مانند منداب با کاهش خطر کل سرطان و کاهش مرگ و میر ناشی از همه علل مرتبط است . تحقیقات نشان داده‌اند که سولفورافان می‌تواند آنزیم هیستون داستیلاز (HDAC) را که در پیشرفت سلول‌های سرطانی نقش دارد، مهار کند. رژیم‌های غذایی سرشار از سبزیجات چلیپایی با کاهش خطر ابتلا به سرطان سینه، روده بزرگ، ریه، پروستات و پانکراس مرتبط هستند. همچنین برای جلوگیری و درمان سرطان دهان نیز مفید است.
- محافظت از سلامت چشم: منداب منبع عالی آنتی‌اکسیدان‌های کاروتنوئیدی مانند بتا کاروتن، لوتئین و زاکسنتین است [۵, ۴۵]. این ترکیبات می‌توانند به محافظت از چشم در برابر اختلالات مربوط به سن مانند دژنراسیون ماکولا کمک کنند و شبکیه، قرنیه و سایر بخش‌های چشم را از آسیب UV محافظت نمایند.. لوتئین و زاکسنتین نور آفتاب وارد شده به چشم را جذب می‌کنند. ویتامین A موجود در منداب نیز برای سلامت چشم و بینایی ضروری است. همچنین می‌تواند از مشکلاتی مانند خشکی چشم و شب کوری جلوگیری کند.
- بهبود سلامت قلب: منداب به عنوان یک غذای ضد التهابی عمل کرده و باعث کاهش سطح کلسترول و هموسیستئین می‌شود. رژیم غذایی حاوی آن می‌تواند خطر ابتلا به بیماری قلبی و مرگ و میر را کاهش دهد. این سبزی حاوی پتاسیم و منیزیم است که به حفظ ریتم قلب، کنترل کلسترول بالا و تری گلیسیرید و دفع سموم کمک می‌کنند. همچنین کلسترول بد (LDL) را کاهش و کلسترول خوب (HDL) را افزایش می‌دهد.
- تقویت استخوان‌ها: منداب منبع خوبی برای ویتامین K، کلسیم، منیزیم و فسفر است که به تقویت استخوان‌ها کمک می‌کنند. ویتامین K برای سلامت استخوان‌ها ضروری بوده و به تشکیل لخته خون کمک می‌کند. برخی متخصصان معتقدند ویتامین K بهتر از کلسیم استخوان‌ها را تقویت می‌کند. این ویتامین یک بازیکن کلیدی در ایجاد سیستم اسکلتی قوی است و فعالیت استئوتروپیک در سلول را کاتالیز می‌کند که به معنای تشکیل استخوان است. مصرف بیشتر ویتامین K با تجربه کمتر شکستگی استخوانی و پوکی استخوان مرتبط است. همچنین در پیشگیری از بیماری‌هایی مانند استئوپنی و راشیتیسم موثر است.
- بهبود هضم: منداب یک غذای قلیایی است که pH بدن را متعادل می‌کند و برای سلامت دستگاه گوارش بسیار مهم است. این گیاه مرطوب کننده بوده و به دستگاه گوارش کمک می‌کند تا از سموم و ضایعات خلاص شود. مصرف منظم آن یکی از بهترین راه‌های طبیعی برای جلوگیری از یبوست و بهبود سلامت روده، معده و سایر ارگان‌های گوارشی است. برای درمان یبوست می‌توان چند قطره روغن منداب را با روغن کنجد مخلوط کرده و با آب ولرم مصرف کرد. همچنین به هضم غذا کمک کرده و از نفخ جلوگیری می‌کند.
- جلوگیری و کنترل دیابت: تحقیقات بالینی روی عصاره‌های گیاهی گرفته شده از دانه‌های منداب نشان داده است که به کاهش نوسانات قند خون کمک می‌کنند. رعایت رژیم غذایی حاوی سبزیجات نوعی درمان طبیعی دیابت است زیرا پاسخ انسولین را بهبود می‌بخشد. روغن منداب می‌تواند حساسیت به انسولین را افزایش داده و قند خون را کاهش دهد. این ماده تقریباً قند و کربوهیدرات ندارد. منداب شامل آنتی‌اکسیدانی به نام اسید آلفا لیپوئیک است که به کاهش سطح گلوکز و جلوگیری از تغییرات ناشی از استرس اکسیداتیو در بیماران دیابتی کمک می‌کند. همچنین به کاهش نوروپاتی محیطی و اتونوم در دیابت کمک می‌کند.
- تسکین درد (مفاصل، عضلات، آرتروز، سیاتیک): روغن منداب برای کاهش درد مفاصل، دردهای عضلانی، تسکین درد آرتروز و درمان سیاتیک استفاده می‌شود. این روغن خاصیت ضد التهابی دارد. برای تسکین درد مفاصل و عضلات، می‌توان چند قطره روغن را بر روی ناحیه دردناک ماساژ داد.. برای آرتروز، می‌توان آن را با روغن سیاهدانه و روغن پرتقال مخلوط کرده و ماساژ داد. برای درد سیاتیک، چند قطره را بر روی ناحیه درد ریخته و ماساژ داده و سپس ناحیه را گرم کرد.
- انرژی‌بخش و رفع خستگی: روغن منداب خاصیت نیروبخش داشته و برطرف کننده خستگی‌های عمومی بدن است. برای انرژی‌بخش بودن، می‌توان چند قطره روغن منداب را با روغن کنجد مخلوط کرده و با آب ولرم مصرف کرد. برای رفع خستگی‌های عمومی، می‌توان چند قطره روغن را روی بدن ماساژ داد.
- مفید برای پوست: روغن منداب برای پوست کاربرد همه جانبه دارد، از درمان جوش صورت گرفته تا آبرسان طبیعی پوست. این روغن یک مرطوب کننده و تغذیه کننده طبیعی قدرتمند برای پوست است و به حفظ رطوبت، نرمی و لطافت آن کمک می‌کند. خواص ضد التهابی و ضد عفونی کننده آن می‌تواند در کاهش التهابات پوستی مانند قرمزی، خارش و التهاب کمک کرده و عفونت‌های پوستی را کاهش دهد. همچنین می‌تواند به درمان اختلالات پوستی مانند آکنه، اگزما و پسوریازیس کمک کند. روغن منداب حاوی آنتی‌اکسیدان‌هایی است که در مقابله با آسیب سلولی ناشی از رادیکال‌های آزاد و حفظ جوانی و سلامت پوست کمک می‌کنند. خاصیت آرامش‌بخش آن می‌تواند در کاهش التهابات و آزارهای پوستی مانند خارش و آکنه کمک کند. استفاده از آن می‌تواند به تنظیم ترشح چربی پوست کمک کرده و مشکلاتی مانند جوش و آکنه را در پوست چرب کاهش دهد.
- تقویت و سلامت مو: روغن منداب به دلیل ترکیبات مفید خود برای مو بسیار مفید است. حاوی اسیدهای چرب اصلی است که با تغذیه موها، آن‌ها را تقویت کرده و از ریزش و شکنندگی موها جلوگیری می‌کند. ویتامین‌ها و مواد معدنی آن باعث رطوبت‌رسانی به موها شده و آن‌ها را نرم و لطیف می‌کند. این روغن ریشه و ساقه موها را مستحکم‌تر کرده و از شکنندگی آن‌ها جلوگیری می‌کند. خاصیت ضد التهابی آن می‌تواند به بهبود وضعیت پوست سر، کاهش خشکی، قارچ، خارش و التهابات پوست سر کمک کند. روغن منداب می‌تواند موها را در برابر آسیب‌های محیطی مانند تابش مضر آفتاب و آلودگی‌ها حفظ نماید.. استفاده منظم از آن می‌تواند به موها براقیت و لطافت زیادی ببخشد. در افغانستان از روغن منداب و کلزا برای محافظت از مو استفاده می‌شود. نحوه مصرف آن شامل ماساژ روی پوست سر و موها، قبل از حمام یا شبانه است. تداوم و تکرار در استفاده برای رشد بهتر موها مهم است. روغن ترکیبی مو زیما و روغن رزماری بیشترین قدرت را در رشد سریع مو دارند، اما هیچ روغنی باعث رشد سریع مو در یک هفته نمی‌شود.
- کاهش وزن: منداب کم کالری و غنی از مواد مغذی است و مصرف منظم آن می‌تواند در کاهش وزن موثر باشد.
- تصفیه کننده خون: روغن منداب به تصفیه خون کمک می‌کند. حاوی آهن، مس و فولات است که باعث افزایش تولید گلبول‌های قرمز می‌شوند و ویتامین C آن به جذب آهن کمک کرده و خطر کم خونی را کاهش می‌دهد.
- تقویت قوای جنسی: قدما برای روغن منداب اثر مقوی قوه باء قائل بوده‌اند و حتی عقیده داشتند که این اثر در آن غیر قابل تردید است. این روغن به عنوان یک محرک طبیعی شناخته می‌شود و می‌تواند میل را در زنان و مردان افزایش دهد. مصرف مقدار کمی از تخم منداب نیز باعث تقویت نیروی جنسی می‌شود.
- رفع آب آوردن انساج بدن: روغن منداب برای رفع آب آوردن انساج بدن (اِدِم) مفید است.
- برطرف کننده عوارض بیماری هیستری: روغن منداب می‌تواند عوارض برخی بیماری‌ها مانند هیستری را برطرف کند.
- برطرف کردن مشکلات قاعدگی: از دیگر خواص دارویی روغن گیاه منداب برطرف کردن مشکلات و ناراحتی‌های قاعدگی زنان است.
- ضد تشنج: روغن گیاه منداب خاصیت ضد تشنج دارد.
- ضد کرم و انگل‌های بدن: استفاده از این روغن ضد کرم و انگل‌های بدن است. برای بهبود انگل روده مفید است.
- تقویت کننده دندان‌ها: منداب به تقویت دندان‌ها کمک می‌کند.
- جلوگیری از بیماری آب مروارید: منداب می‌تواند از بیماری آب مروارید جلوگیری کند.
- سم‌زدایی بدن: روغن منداب سم‌زدایی بدن را افزایش می‌دهد و به کبد کمک می‌کند تا سموم و مواد شیمیایی مضر را دفع کند.
- جذب مواد معدنی: منداب در مقایسه با سایر سبزیجات دارای مقدار بسیار کمی اگزالات است. اگزلات از جذب مواد معدنی در بدن جلوگیری می‌کند . بنابراین منداب با محتوای پایین اگزالات به جذب مواد معدنی ضروری مانند مس و آهن کمک می‌کند.
- افزایش سوخت و ساز بدن: منداب دارای ویتامین B است که به فرآیند متابولیسم بدن کمک می‌کند. هشت ویتامین B به فعالیت‌های سلولی مختلف مانند تولید انرژی و سنتز چربی کمک می‌کنند.
- افزایش عملکرد ورزشی: منداب غنی از نیترات است که به بهبود اکسیژن عضله در طول ورزش کمک می‌کند [۶۹]. مصرف منظم رژیم غذایی نیترات باعث تحمل ورزش در تمرینات استقامتی می‌شود. بنابراین منداب می‌تواند به افراد مبتلا به بیماری‌های قلبی عروقی، تنفسی یا متابولیکی کمک کند.
- مفید برای زنان باردار: منداب حاوی فولات است که موجب کاهش وقوع نقص‌های ذهنی نوزادان تازه متولد شده می‌شود. فولات‌ها به تولید سلول‌های جدید کمک کرده و برای محافظت از هرگونه ناهنجاری در کودکان تازه متولد شده اهمیت دارند. بنابراین مصرف منداب برای مادران باردار توصیه می‌شود. البته مصرف هرگونه مکمل گیاهی باید تحت نظر پزشک انجام شود.
- استفاده برای دام: در گذشته از روغن منداب برای پیشگیری و مداوای بیماری «گری» شتران استفاده می‌شد، اگرچه امروزه روش‌های علمی و واکسیناسیون جایگزین آن شده است. از کنجاله باقیمانده نیز برای تغذیه دام استفاده می‌شود.
- استفاده به عنوان آفت‌کش و دافع حشرات: روغن منداب در تمدن باستانی روم به عنوان یک آفت‌کش قدمت هزاران سال داشته و امروزه نیز به عنوان دافع طبیعی حشرات از جمله موریانه‌ها استفاده می‌شود. از طریق مالیدن این روغن روی صنایع چوبی سال‌ها می‌توان آن‌ها را حفظ کرد.
- استفاده برای چوب و الوار: خرید روغن منداب برای چوب و موریانه صورت می‌گیرد. در صنعت برای محافظت از چوب و الوار و جلا دادن و همچنین جلوگیری از آسیب دیدن شاخه‌های درختان پس از بریده شدن استفاده می‌شود.
- کاربرد به عنوان سوخت: بیودیزل روغن گیاه منداب می‌تواند یک منبع سوختی و جایگزین مناسبی برای سوخت دیزل باشد. در گذشته نیز ازین روغن به عنوان سوخت چراغ استفاده می‌شده است.
- کاربردهای آرایشی و بهداشتی: روغن منداب در کرم‌ها، لوسیون‌ها، صابون‌ها، و ماسک‌های مو و صورت استفاده می‌شود.
موارد احتیاط و مضرات روغن منداب
مانند سایر گیاهان دارویی و روغن‌ها، رعایت اعتدال و مقدار مجاز مصرف تحت نظر متخصص یا پزشک ضروری است.
- حساسیت پوستی: برخی افراد ممکن است به دانه‌های منداب یا روغن آن حساسیت داشته باشند. توصیه می‌شود پیش از استفاده از روغن، مقدار کمی از آن را بر روی بخش کوچکی از پوست امتحان کنید و در صورت عدم بروز حساسیت (تحریک، خارش، قرمزی، تورم)، از آن استفاده نمایید.
- مصرف بیش از حد برای مو: مصرف بیش از حد روغن منداب برای مو می‌تواند باعث چرب شدن موها، انسداد منافذ مو، کاهش تهویه و حتی ریزش شدید مو شود. همچنین می‌تواند زمینه‌ساز رشد و تکثیر قارچ‌های پوستی شود.
- ایجاد جوش و آکنه: افرادی که پوست چرب و مستعد جوش و آکنه دارند، باید در مصرف این روغن احتیاط کنند، زیرا می‌تواند با مسدود کردن منافذ پوست باعث تشدید جوش و آکنه شود.
- حساسیت به نور آفتاب: روغن منداب می‌تواند پوست سر را نسبت به تابش‌های مضر آفتاب حساس کند. بنابراین در صورت استفاده از آن، بهتر است از محافظت‌های مناسب در معرض نور آفتاب استفاده شود.
- خطر اکسیداسیون: ترکیبات موجود در روغن منداب به نور و گرما حساس هستند. نگهداری اشتباه و قرار دادن آن در مکان نامناسب می‌تواند باعث اکسیده شدن آن شود. اکسیداسیون روغن با تولید رادیکال‌های آزاد می‌تواند به سلول‌های پوست آسیب رسانده و علائم پیری زودرس را افزایش دهد.
- ترکیبات گواترزا و اسید اروسیک: روغن منداب حاوی اسید اروسیک و ماده گواترزا به نام گلوکوزینولیت است. روغن ارقام مختلف کم و بیش حاوی اسید اروسیک است که فاقد ارزش غذایی می‌باشد.
- ناخالصی‌ها: برخی دانه‌های روغنی ممکن است با ناخالصی‌هایی همراه باشند. منداب روغنی نیز از آن دسته است و بایستی هنگام استفاده، استانداردهای لازم را داشته باشد. تغییرات اصلاح ژنتیکی ممکن است کیفیت روغن یا کنجاله تولیدی را پایین آورده یا آن‌ها را حاوی مواد سمی کند.
- مصرف خوراکی روغن تصفیه نشده: مصرف خوراکی این روغن فقط باید از نوع تصفیه شده باشد. مصرف بیش از حد روغن ممکن است باعث ناراحتی معده، اسهال و سردرد شود.
- تداخل دارویی و بارداری/شیردهی: اگر از داروهای خاصی استفاده می‌کنید یا در دوران بارداری و شیردهی هستید، حتماً قبل از مصرف روغن منداب با پزشک خود مشورت کنید.
- تشکیل نیتریت: منداب حاوی نیترات است و نگهداری نادرست آن می‌تواند باعث ایجاد باکتری‌هایی شود که نیترات را به نیتریت تبدیل می‌کنند، که برای سلامتی مضر است.
در نهایت، منداب یک برگ سبز فلفلی است که فواید سلامتی مشابهی با سایر سبزیجات چلیپایی دارد. این ماده مواد مغذی بالایی دارد و یک مکمل عالی و سالم برای اکثر رژیم‌های غذایی است .
