خارشتر (Alhagi maurorum) یا علف ترنجبین، گیاهی چند ساله از خانواده Fabaceae، به عنوان یکی از ارزشمندترین گیاهان دارویی در مناطق خشک و نیمه خشک شناخته می شود. این گیاه به دلیل سازگاری با شرایط سخت محیطی، در طب سنتی ایران با نام های «خارِ شتر» یا «خار سفید» شهرت دارد.
ویژگی های ظاهری و اکولوژیکی خارشتر
جدول مشخصات گیاه شناسی خارشتر ایرانی
خار شتر در فرهنگ عمید: خارشتر، گیاهی خاردار با گل‌های خوشه‌ای سرخ یا سفید، برگ‌های کرک‌دار، تیغ‌های نوک‌تیز، و طعم تلخ که در طب قدیم برای مداوای بیماری‌های جهاز هاضمه، سرطان، و طاعون به کار می‌رفت، اشترگیا، راویز، کستیمه، کسیمه.
گیاه خار شتر حل جدول: کسیمه، راویز | پاسخ صمغ بوته خارشتر در حل جدول کلمات متقاطع، “ترنجبین” است.
|
نام فارسی |
خارشتر، خاربز، علف ترنجبین، علف ترنجبین، اشترخار، اشتر غار، خار اشتری، خار ترانگبین |
|
نام انگلیسی |
Caspian manna, Persian manna |
|
نام علمی |
Alhagi maurorum |
|
خانواده |
Fabaceae |
- ساقه ها: چوبی و پوشیده از خارهای ریز که ارتفاع آن به ۵۰ تا ۱۰۰ سانتی متر می رسد.
- برگ ها: کوچک، بیضی شکل و به رنگ سبز مایل به خاکستری که در فصل گرما به صورت متناوب روی ساقه ها قرار می گیرند.
- گل ها: زرد طلایی یا صورتی کمرنگ که در تابستان ظاهر شده و جاذب زنبور های عسل هستند.
- میوه ها: نیام های قهوه ای حاوی ۳-۵ دانه ریز که پس از رسیدن ترک می خورند.
تاریخچه و کاربرد های سنتی خارشتر
- در متون طب سنتی ایرانی، خارشتر برای درمان التهاب مفاصل، سنگ کلیه و پاکسازی کبد استفاده می شد.
- در مصر باستان، از ریشه این گیاه برای کاهش تب و سمزدایی بدن بهره می بردند.
- امروزه، عصاره خارشتر در فرمولاسیون محصولات ضدپیری و شامپو های ضدشوره جایگاه ویژه ای پیدا کرده است.
ترکیبات شیمیایی خار شتر: راز اثربخشی آن
ترکیبات فعال خار شتر و نقش آن ها
خارشتر حاوی بیش از ۵۰ ترکیب زیست فعال است که سلامت پوست و مو را متحول می کنند:
- فلاونوئیدها (کوئرستین، کامفرول):
- مکانیسم اثر: مهار آنزیم های التهابی مانند سیکلواکسیژناز (COX-2) و کاهش تولید پروستاگلاندین ها.
- کاربرد در محصولات: بهبود قرمزی پوست در محصولات ضد آکنه و کاهش التهاب ناشی از اگزما.
- ساپونین ها:
- مکانیسم اثر: ایجاد کف ملایم و پاک سازی منافذ پوست بدون خشک کردن آن.
- کاربرد در محصولات: جایگزین طبیعی سولفات ها در شامپو های گیاهی.
- تانن ها:
- مکانیسم اثر: انقباض بافت های پوستی و کاهش ترشح سبوم در پوست های چرب.
- کاربرد در محصولات: تونرهای کنترل کننده چربی و کاهش دهنده منافذ باز.
- اسیدهای آمینه (پرولین، لیزین):
- مکانیسم اثر: تحریک سنتز کلاژن و الاستین برای بهبود الاستیسیته پوست.
- کاربرد در محصولات: سرم های ضد چروک و آبرسان های عمقی.
مقایسه خارشتر با گیاهان مشابه
| گیاه | نقاط قوت | نقاط ضعف |
|---|---|---|
| آلوئه ورا | آبرسانی فوری | اثر ضد التهابی ضعیف تر |
| بابونه | آرام بخش پوست های حساس | عدم تأثیر بر چربی پوست |
| خارشتر | ترکیب ضدالتهاب + کنترل چربی | نیاز به تست آلرژی اولیه |
خواص خار شتر برای پوست
خار شتر برای درمان آکنه و جوش های التهابی
- مطالعه موردی: پژوهشی در سال ۲۰۲۳ روی ۱۰۰ نفر نشان داد استفاده از ژل حاوی ۵% عصاره خارشتر، کاهش ۷۲ درصدی جوش های التهابی در ۴ هفته را به دنبال داشت.
- فرمولاسیون پیشنهادی:
- ترکیب ۱۰ میلی لیتر عصاره خارشتر + ۵ قطره اسانس درخت چای + ۵۰ میلی لیتر ژل آلوئه ورا.
- روزانه ۲ بار روی مناطق مبتلا به آکنه اعمال شود.
خار شتر برای کاهش علائم اگزما و پسوریازیس
- مکانیسم اثر: فلاونوئید های خار شتر با مهار سیتوکین های التهابی (مانند IL-6 و TNF-α)، خارش و پوسته ریزی را کاهش می دهند.
- دستورالعمل عملی:
- ۱۰ گرم پودر خشک شده خارشتر را در ۱۰۰ میلی لیتر روغن نارگیل به مدت ۲ هفته بخیسانید.
- روغن را صاف کرده و روزانه روی مناطق تحریک شده ماساژ دهید.
مرطوب کنندگی و جوان سازی پوست
- داده علمی: آزمایش های In-vitro نشان می دهند هیالورونیک اسید طبیعی موجود در خارشتر، رطوبت پوست را تا ۴۸ ساعت حفظ می کند.
- ماسک خانگی آبرسان:
- ۱ قاشق پودر خارشتر + ۱ قاشق عسل مانوکا + ۱ قاشق شیر نارگیل.
- به مدت ۲۰ دقیقه روی پوست بگذارید و با آب ولرم بشویید.
کاربرد خارشتر در سلامت مو
خواص خار شتر برای تقویت فولیکول های مو و کاهش ریزش
- تحقیقات: کمبود آهن و روی از عوامل اصلی ریزش مو است. هر ۱۰۰ گرم خارشتر خش کشده حاوی ۸ میلی گرم آهن و ۳.۵ میلی گرم روی است.
- روش استفاده:
- مخلوط ۵ قطره روغن خارشتر + ۲ قاشق روغن جوجوبا را هفته ای ۳ بار به ریشه مو ماساژ دهید.
خار شتر برای درمان شوره سر و خارش پوست سر
- مکانیسم اثر: ساپونین های خارشتر، چربی و سلول های مرده را بدون آسیب به سد محافظتی پوست پاک می کنند.
- شامپوی ضدشوره خانگی:
- ۵۰ گرم برگ خشک خارشتر + ۱ لیتر آب جوش را ۳۰ دقیقه دم کنید.
- پس از سرد شدن، آن را با ۲۰۰ میلی لیتر شامپو پایه مخلوط نمایید.
فناوری های استخراج عصاره خار شتر
- روش انفوزیون روغنی: مناسب برای حفظ ترکیبات حساس به حرارت مانند فلاونوئید ها.
- هیدرو سیستم: تولید هیدروسل خارشتر برای استفاده در تونر ها و اسپری های مو.
روش های استفاده خانگی از خارشتر
تونر ضدالتهاب خار شتر
- ۲۰ گرم گل خارشتر خشک شده + ۲۰۰ میلی لیتر آب مقطر را ۱۵ دقیقه بجوشانید.
- پس از سرد شدن، ۱۰ قطره اسانس اسطوخودوس اضافه کنید و در بطری شیشه ای نگهداری نمایید.
فهرست کامل فرآورده‌های خارشتر (Alhagi maurorum / علف ترنجبین) در بازار
در ادامه انواع اصلی فرآورده‌های خارشتر معرفی شده‌اند، همراه با اطلاعات دقیق‌تر، کاربرد، فرآیند تولید، استانداردها و نکات مهم درمانی و ایمنی:
گیاه خشک‌شده خار شتر / پودر (دم‌کردنی)
- محصول: برگ، ساقه یا کل گیاه خشک شده خارشتر جهت مصرف به‌صورت دم‌کرده یا جوشیده.
- شکل عرضه: بسته‌بندی خار شتر خشک شده در عطاری‌ها یا فروشگاه‌های آنلاین.
- نکات کلیدی: در شکل دم‌کردنی، بسیاری از ترکیبات فعال مانند فلاونوئیدها و تانن‌ها حفظ می‌شوند. استفاده عمومی برای مشکلات گوارشی، ضدعفونی و پاکسازی کلیه مرسوم است.
بذر خار شتر برای کشت
- محصول: بذر خارشتر برای مصارف کشاورزی یا احیای زیست‌محیطی.
- کاربرد: نگهداری از نسل گیاه در مناطق خشک، تولید منابع طبیعی برای استخراج.
- نکات: هنوز کمتر در بازار تجاری گسترده دیده می‌شود؛ بیشتر در مقیاس تحقیقاتی یا کشاورزی محلی عرضه می‌گردد.
عرق خارشتر
- محصول: تقطیر بخار از برگ‌ها و ساقه‌های تازه یا خشک‌شده خار شتر.
- کاربرد: درمانی سنتی برای کبد، سنگ کلیه، ادرارآوری، لاغری، پاکسازی سموم.
- استانداردها: نسخه‌های صنعتی دارای نشان سلامت (سیب‌سلامت) با کیفیت کنترل‌شده هستند؛ به‌ویژه در برندهایی مثل «رخساره».
- احتیاطات: طبع گرم دارد؛ مصرف بیش از اندازه میتواند موجب کم‌آبی، تهوع، افت فشار خون و حساسیت شود. در بارداری بدون مشورت پزشک توصیه نمی‌شود.
۴. عصارهٔ مایع خار شتر (Liquid Extract / Tincture)
- محصول: عصارهٔ غلیظ گیاه، معمولاً با پایه الکلی یا گلیسیرینی.
- کاربرد: فرم‌سازی در محصولات بهداشتی و آرایشی مانند سرم‌ها، تونرها یا لوسیون‌های تخصصی.
- خواص عمومی: ضدالتهاب، آنتی‌اکسیدان، ضد باکتریایی، محافظت رویشی یا ضدپیری.
عصارهٔ خشک‌شده خارشتر (پودر استاندارد)
- محصول: عصاره خشک شده خار شتر با نسبت‌های استاندارد (مثل ۵:۱).
- کاربرد: کاربرد عصاره خشک شده خارشتر در فرمولاسیون صنعتی، کپسول‌ها یا مکمل‌ها.
- اطلاعات علمی: عصاره خار شتر حاوی فلاونوئید، تانن، استرول و ترکیبات پلی‌فنولی مؤثر در فعالیت‌های دارویی و آرایشی.
ترنجبین (مانٔ خارشتر) (Alhagi maurorum manna)
- محصول: صمغ طبیعی که روی شاخه‌های خارشتر تشکیل می‌شود (مانا).
- کاربردها: مصرف خوراکی (حل‌شونده یا جوشیده)، عصاره مایع یا شربت.
- ویژگی‌ها: ملین، شیرین‌کننده طبیعی، در برخی درمان‌ها استفاده می‌شود.
شربت ترنجبین (تکی یا ترکیبی)
- محصول: شربت ترنجبین ترکیبی شامل ترنجبین با طعم‌دهنده‌هایی نظیر انجیر، بادام، فلوس و …
- کاربرد: مصرف آسان و مقبول‌تر برای مشکلات گوارشی، ملین و تقویت‌کننده عمومی.
عسل تک گیاه خارشتر (Camelthorn Honey)
- محصول: عسل بدست‌آمده از گل‌های خارشتر.
- ویژگی‌ها: خاصیت آنتی‌اکسیدان، ضدباکتریایی و مرطوب‌کننده، جذاب برای مخاطبان آرایشی ـ درمانی.
- منابع بازار: ایران و کشورهای دیگر مانند آریزونا، ازبکستان، امارات، آذربایجان.
مکمل‌ها / کپسول ترکیبی خار شتر (سنگشکن)
- محصول: کپسول‌ها یا قرص‌ها با ترکیبات گیاهی مختلف از جمله خارشتر.
- هدف: سنگشکن کلیه یا فرم‌های درمانی مشخص.
محصولات آرایشی / بهداشتی پایه عسل یا پایه عصاره خارشتر
- محصول: مانند ماسک، تونر، لوسیون یا سرم با عصاره یا عسل خار شتر.
- ویژگی‌ها: خاصیت ضدالتهاب، آبرسان، کنترل چربی و جوان‌کننده؛ البته این محصولات در بازار فعلی بسیار محدود و تخصصی هستند.
پرسش و پاسخ درباره خارشتر
خارشتر چیست و چه نام‌های دیگری دارد؟
خارشتر یا علف ترنجبین (Alhagi maurorum) گیاهی دارویی از خانواده لگوم‌هاست که در طب سنتی برای درمان بیماری‌های مختلف استفاده می‌شود.
خواص خارشتر برای کلیه چیست؟
عرق خارشتر خاصیت سنگشکن دارد و به دفع سنگ کلیه و پاکسازی مجاری ادراری کمک میکند.
آیا خارشتر برای لاغری مفید است؟
بله، عرق خارشتر به دلیل خاصیت ادرارآوری و سمزدایی، در کنار رژیم غذایی سالم میتواند به کاهش وزن کمک کند.
خواص خارشتر برای پوست و مو چیست؟
ترکیبات فعال خارشتر التهاب و آکنه را کاهش داده، شوره سر را کم کرده و به تقویت فولیکول‌های مو کمک میکند.
روش مصرف خارشتر چگونه است؟
خارشتر به صورت دمنوش، عرق گیاهی، روغن یا عصاره در محصولات آرایشی و درمانی استفاده می‌شود.
آیا مصرف خارشتر عوارض دارد؟
مصرف بیش از حد خارشتر ممکن است باعث افت فشار خون و مشکلات گوارشی شود. در دوران بارداری باید با احتیاط مصرف شود.
ترنجبین چه ارتباطی با خارشتر دارد؟
ترنجبین صمغ طبیعی گیاه خارشتر است که خاصیت ملین داشته و در طب سنتی به‌عنوان شیرین‌کننده و داروی گیاهی استفاده می‌شود.
نتیجه گیری
خارشتر نه تنها یک داروی گیاهی، بلکه یک ماده استراتژیک برای تولیدکنندگانی است که به دنبال جایگزینی مواد شیمیایی با ترکیبات طبیعی هستند. با به کارگیری فناوری های نوین، میتوان اثربخشی این گیاه را در محصولات آرایشی-بهداشتی به حداکثر رساند.
