فلاونوئید چیست؟ خواص، منابع گیاهی و کاربرد در صابون‌ سازی

آیا می‌دانستید ترکیباتی که رنگ‌ گل‌ها و میوه‌ها را می‌سازند، می‌توانند سلامت شما را متحول کنند؟ فلاونوئیدها (Flavonoids)، این ترکیبات طبیعی فوق‌العاده، در قلب میوه‌ها، سبزیجات و گیاهان دارویی پنهان شده‌اند و نه تنها خواص ضدالتهابی، آنتی‌اکسیدانی و ضدسرطانی دارند، بلکه به دلیل پایداری بالا، یکی از بهترین گزینه‌ها برای استفاده در صابون‌سازی گیاهی هستند.

در این مقاله با انواع فلاونوئید ها (از جمله فلاون‌ها، فلاونول‌ها، فلاوانول‌ها، ایزوفلاون‌ها و آنتوسیانین‌ ها) آشنا می‌شوید و خواهید دید که چگونه این ترکیبات با ساختارهای شیمیایی منحصر‌ به‌ فرد، در تقویت سیستم ایمنی، پیشگیری از بیماری‌های قلبی، کاهش التهاب و حتی تنظیم هورمون‌ها مؤثرند. همچنین به بررسی منابع غذایی این مواد می‌پردازیم تا بدانید با خوردن چه میوه‌ها و سبزیجاتی می‌توانید بیشترین بهره را از آن‌ها ببرید.

اگر به دنبال تولید صابون‌های گیاهی پایدار، سالم و مؤثر هستید یا می‌خواهید سبک زندگی سالم‌تری داشته باشید، این مقاله اطلاعاتی طلایی در اختیار شما می‌گذارد.

فلاونوئید چیست؟

 فلاونوئیدها گروهی متنوع از ترکیبات گیاهی یا فیتوکمیکال‌ها هستند که به‌طور طبیعی در بخش‌های مختلف گیاهان از جمله میوه‌ها، سبزیجات، گل‌ها، برگ‌ها و ساقه‌ها یافت می‌شوند. آن‌ها بخشی از گروه بزرگ‌تر مواد مغذی گیاهی به نام پلی‌فنول‌ها محسوب می‌شوند. فلاونوئیدها مسئول ایجاد رنگ‌های زنده و غنی در بسیاری از میوه‌ها و سبزیجات هستند.

فلاونوئیدها از نظر ساختاری، مولکول‌هایی هستند که با یک پیکربندی خاص از سه ساختار حلقه‌ای مشخص می‌شوند. هزاران فلاونوئید مختلف به‌طور طبیعی در گیاهان وجود دارند که یک گروه بسیار بزرگ و متنوع را تشکیل می‌دهند. این تنوع در ساختار شیمیایی آن‌ها اساس طبقه‌بندی‌شان به زیرگروه‌های مختلف است.

منابع به چندین زیرگروه یا کلاس اصلی فلاونوئیدها اشاره می‌کنند که بر اساس ساختار شیمیایی حلقه C و نحوه اتصال حلقه B به آن طبقه‌بندی می‌شوند. منابع مختلف، این زیرگروه‌ها را به روش‌های کمی متفاوت نام می‌برند، اما موارد اصلی مشترک هستند:

• فلاون‌ها (Flavones): این زیرگروه شامل ترکیباتی مانند لوتئولین و آپیژنین است. آن‌ها به مقدار زیاد در کرفس، جعفری، فلفل و گیاهان با گل‌های آبی و سفید یافت می‌شوند. فلاون‌ها به عنوان آفت‌کش‌های طبیعی برای گیاهان عمل می‌کنند و در بهبود سلامت عمومی، به تأخیر انداختن متابولیسم و فعالیت برخی داروها نقش دارند. همچنین ممکن است خواص ضد اضطراب داشته باشند.
• آنتوسیانیدین‌ها یا آنتوسیانین‌ها (Anthocyanidins/Anthocyanins): این دسته شامل ترکیباتی مانند مالویدین، پلارگونیدین و سیانیدین است. آن‌ها مسئول رنگ‌های قرمز، بنفش و آبی در گل‌ها و میوه‌ها هستند. منابع غنی آن‌ها شامل انواع توت‌های قرمز، بنفش و آبی (مانند بلوبری، کرن بری، توت فرنگی، تمشک، گیلاس)، انار، آلو و انگور قرمز و بنفش است. آنتوسیانیدین‌ها با اثرات ضدالتهابی و آنتی‌اکسیدانی قوی مرتبط هستند. آن‌ها برای تقویت سلامت قلب، کاهش وزن، و جلوگیری از دیابت مفید شناخته شده‌اند.
• فلاونون‌ها (Flavanones): این زیرگروه شامل هسپریدین، اریودیکتیول و نارینجنین است و به‌وفور در مرکبات مانند لیمو، لیموترش، گریپ‌فروت و پرتقال یافت می‌شوند. فلاونون‌ها با تقویت سلامت قلب و عروق، آرامش‌بخشیدن به سیستم عصبی، تنظیم وزن و کلسترول مرتبط هستند و خواص آنتی‌اکسیدانی و ضدالتهابی دارند.
• ایزوفلاون‌ها (Isoflavones): ترکیباتی مانند جنیستئین، گلیسیتین و دایدزین در این دسته قرار دارند. آن‌ها به‌شدت در دانه سویا و محصولات آن و همچنین حبوبات متمرکز هستند. ایزوفلاون‌ها فیتواستروژن هستند، به این معنی که مانند هورمون استروژن عمل می‌کنند. دانشمندان معتقدند که ممکن است در کاهش خطر ابتلا به سرطان‌های وابسته به هورمون مانند سرطان سینه، آندومتر و پروستات مفید باشند، اگرچه نتایج مطالعات در این زمینه متفاوت است. همچنین برای درمان علائم یائسگی در حال مطالعه هستند. منابع نیز ایزوفلاون‌ها را یکی از انواع فلاونوئیدها ذکر می‌کند.
• فلاونول‌ها (Flavonols): این یکی از گسترده‌ترین زیرگروه‌های فلاونوئیدها است که شامل ترکیباتی مانند کوئرستین و کامفرول می‌شود. آن‌ها در پیاز، تره‌فرنگی، کلم بروکلی، کاهو، چای، انواع توت‌ها، لوبیا، روغن زیتون، گوجه‌فرنگی و سیب یافت می‌شوند. کوئرستین به عنوان یک آنتی‌هیستامین برای تسکین تب یونجه و کهیر استفاده می‌شود و خواص ضدالتهابی دارد. کامفرول و سایر فلاونول‌ها با فعالیت‌های قوی ضدالتهابی و آنتی‌اکسیدانی مرتبط هستند که منجر به پیشگیری از بیماری‌های مزمن می‌شود. منابع نیز فلاونول‌ها را به عنوان یکی از انواع فلاونوئیدها نام می‌برد.
• فلاوانول‌ها (Flavanols): این دسته شامل سه نوع اصلی: مونومرها (که بیشتر با نام کاتچین‌ها شناخته می‌شوند)، دیمرها و پلیمرها است. آن‌ها در چای (به‌ویژه چای سبز و سفید برای کاتچین‌ها و چای سیاه برای دیمرها)، کاکائو، انگور، سیب، انواع توت‌ها، لوبیا و کاهو یافت می‌شوند. فلاوانول‌ها به دلیل خواص آنتی‌اکسیدانی خود شناخته شده‌اند. آن‌ها در کاهش کلسترول، مبارزه با سندرم خستگی مزمن، تقویت سیستم عصبی و سلامت قلب و عروق مرتبط هستند. در منبع از اصطلاح “flaven three Oles” نیز استفاده شده که به این دسته اشاره دارد. منبع نیز از “flavan-3-ols” نام می‌برد.

این تنوع در انواع و زیرگروه‌های فلاونوئیدها نه تنها به گیاهان در طبیعت برتری رقابتی می‌دهد، بلکه امکانات گسترده‌ای را برای تحقیق و کاربرد در سلامتی انسان فراهم می‌کند. هر زیرگروه و هر نوع فلاونوئید ساختار مولکولی و ویژگی‌های شیمیایی منحصربه‌فردی دارد که بر عملکرد و نقش آن‌ها در گیاهان و همچنین فوایدشان برای بدن انسان تأثیر می‌گذارد. رنگ غذاها اغلب نشان‌دهنده زیرگروه فلاونوئید موجود در آن‌ها است.

فلاونوئیدها در چه غذاهایی یافت می‌شوند

منابع غذایی اصلی فلاونوئیدها گروهی متنوع از ترکیبات گیاهی هستند که به‌طور طبیعی در بخش‌های مختلف گیاهان یافت می‌شوند، به‌ویژه در میوه‌ها و سبزیجات. این ترکیبات بخشی از گروه بزرگ‌تر مواد مغذی گیاهی به نام پلی‌فنول‌ها هستند. منابع مختلف به این نکته اشاره دارند که رنگ‌های روشن و زنده در بسیاری از میوه‌ها و سبزیجات ناشی از وجود فلاونوئیدهاست.

فلاونوئیدها بر اساس ساختار شیمیایی خود به زیرگروه‌های مختلفی تقسیم می‌شوند و نوع فلاونوئیدی که دریافت می‌کنید به غذاهایی که می‌خورید بستگی دارد. در واقع، رنگ غذا می‌تواند نشان‌دهنده زیرگروه فلاونوئید موجود در آن باشد.

منابع غذایی اصلی بر اساس زیرگروه‌های فلاونوئیدها که در منابع به آن‌ها اشاره شده، شامل موارد زیر است:

• آنتوسیانین‌ها/آنتوسیانیدین‌ها (Anthocyanins/Anthocyanidins): این دسته مسئول رنگ‌های قرمز، بنفش و آبی است. منابع خوب آن‌ها شامل انواع توت‌های قرمز، بنفش و آبی مانند بلوبری، کرنبری، توت فرنگی، تمشک و گیلاس است. همچنین در انار، آلو، انگور قرمز و بنفش، شراب قرمز و پرتقال نیز یافت می‌شوند.
• فلاون‌ها (Flavones): این ترکیبات در کرفس، جعفری، فلفل (فلفل تند)، گیاهان با گل‌های آبی و سفید، آویشن، پونه کوهی، نعناع فلفلی، بابونه و پرتقال یافت می‌شوند.
• فلاونون‌ها (Flavanones): این فلاونوئیدها به وفور در مرکبات مانند لیمو، لیموترش سبز، گریپ فروت و پرتقال یافت می‌شوند.
• ایزوفلاون‌ها (Isoflavones): این دسته به‌شدت در دانه سویا و فرآورده‌های سویا مانند توفو، تمپه، ادامامه، شیر و پنیر سویا و همچنین حبوبات متمرکز هستند.
• فلاونول‌ها (Flavonols): این زیرگروه گسترده در پیاز (پیاز قرمز، زرد و پیازچه)، تره‌فرنگی، کلم بروکلی، کلم بروکسل، کلم پیچ، کاهو، چای، انواع توت‌ها، لوبیا، روغن زیتون، گوجه‌فرنگی و سیب یافت می‌شود. کوئرستین و کامفرول از جمله فلاونول‌های مهم هستند.
• فلاوانول‌ها (Flavanols)/فلاون ۳-اول (Flavan-3-ols): این دسته در چای (به‌ویژه چای سبز و سفید برای کاتچین‌ها و چای سیاه برای دیمرها)، کاکائو و فرآورده‌های آن (شکلات تلخ با حداقل ۵۵٪ کاکائو)، انگور، سیب، انواع توت‌ها، لوبیا، کاهو، گوجه فرنگی، پیازچه و شراب قرمز یافت می‌شوند. کاتچین‌ها (مانند اپی گالوکاتچین و اپیکاتچین) مونومرهای این دسته هستند.

فواید فلاونوئید ها بر سلامتی

منابع، فواید سلامتی فلاونوئیدها را به دو خاصیت اصلی آن‌ها نسبت می‌دهند:

1. خاصیت آنتی‌اکسیدانی (Antioxidant Properties): فلاونوئیدها به عنوان آنتی‌اکسیدان‌های قوی شناخته می‌شوند. آن‌ها به مبارزه با رادیکال‌های آزاد کمک می‌کنند که می‌توانند باعث استرس اکسیداتیو شده و به سلول‌ها آسیب برسانند. استرس اکسیداتیو با بیماری‌های مزمن مختلفی از جمله سرطان، تصلب شرایین، التهاب و بیماری‌های تحلیل برنده عصبی مرتبط است. با کاهش استرس اکسیداتیو، فلاونوئیدها به حفاظت از بدن در برابر این بیماری‌ها کمک می‌کنند.
2. خاصیت ضدالتهابی (Anti-inflammatory Properties): فلاونوئیدها اثرات ضدالتهابی نیز دارند. التهاب یکی از پاسخ‌های ایمنی بدن است، اما التهاب مزمن با بسیاری از بیماری‌ها مرتبط است. فلاونوئیدها می‌توانند به بدن در کاهش این پاسخ التهابی کمک کنند. فلاونوئید ها خواص ضد التهابی قوی دارند و می‌توانند برای کاهش التهاب‌ های پوستی مفید باشند. گیاهانی مانند بابونه و چای سبز که حاوی فلاونوئید ها هستند، می‌ توانند به صابون‌ هایی افزوده شوند که برای پوست‌ های حساس و ملتهب مناسب هستند. این صابون‌ها با کمک فلاونوئید ها می‌توانند به کاهش قرمزی و تسکین پوست ملتهب کمک کنند.

در کنار این خواص بنیادین، منابع به فواید سلامتی خاصی اشاره می‌کنند:

• سلامت قلب و عروق (Cardiovascular Health): این یکی از مهم‌ترین فواید مطرح شده برای فلاونوئیدهاست.
  • مطالعات ارتباط معکوسی بین دریافت فلاونوئیدها و میزان مرگ و میر ناشی از بیماری‌های عروق کرونر قلب، حملات قلبی و بیماری‌های قلبی عروقی به طور کلی نشان داده‌اند.
  • فلاونوئیدها ممکن است به کاهش فشار خون بالا کمک کنند. حداقل پنج زیرگروه از فلاونوئیدها در کاهش فشار خون تأثیر قابل توجهی دارند.
  • آن‌ها ممکن است به کاهش کلسترول LDL (کلسترول بد) و پیشگیری از اکسید شدن آن کمک کنند، که این خود از تشکیل پلاک در دیواره سرخرگ‌ها جلوگیری می‌کند.
  • فلاونوئیدها می‌توانند با جلوگیری از لخته شدن خون به بهبود سلامت قلب کمک کنند.
  • آن‌ها ممکن است کیفیت دیواره رگ‌های خونی را بهبود بخشند و به شادابی و انعطاف‌پذیری عروق کمک کنند.
• نقش فلاونوئیدها در پیشگیری از سرطان: فلاونوئیدها ممکن است نقش مهمی در مبارزه با سرطان داشته باشند.
  • فعالیت آنتی‌اکسیدانی آن‌ها به حفاظت از بدن در برابر رادیکال‌های آزاد و استرس اکسیداتیو که با خطر سرطان مرتبط است، کمک می‌کند.
  • برخی فلاونوئیدها ممکن است به ممانعت از رشد سلول‌های سرطانی و پیشگیری از تهاجم تومورها کمک کنند.
  • تحقیقات نشان داده است که رژیم غذایی غنی از فلاونوئید با کاهش خطر ابتلا به سرطان‌هایی مانند سرطان سینه، پروستات، روده بزرگ، ریه و معده مرتبط است. با این حال، برخی مطالعات انسانی نتایج متفاوتی داشته‌اند و تحقیقات بیشتری در این زمینه نیاز است.
• فلاونوئیدها و سلامت مغز و پیشگیری از بیماری‌های نورودژنراتیو (Neurodegenerative): فلاونوئیدها با ارتقاء سلامت مغز و کاهش خطر بیماری‌های تحلیل برنده عصبی مانند آلزایمر و پارکینسون مرتبط هستند.
  • اثرات آنتی‌اکسیدانی و ضدالتهابی آن‌ها ممکن است در این زمینه مفید باشد.
  • مصرف غذاهای غنی از فلاونوئید ممکن است در افزایش جریان خون به مغز، بهبود عملکرد شناختی، تقویت حافظه و کاهش خطر ابتلا به بیماری‌های شناختی مرتبط با سن نقش داشته باشد.
  • برخی مطالعات ارتباط بین سطوح بالاتر فلاونوئید و کاهش خطر زوال عقل را نشان داده‌اند، اما برخی دیگر نتایج غیرقطعی داشته‌اند یا فقط در گروه‌های خاصی (مانند سیگاری‌ها) اثرات مثبت دیده‌اند.
• تأثیر فلاونوئیدها بر دیابت نوع ۲ و قند خون: فلاونوئیدها ممکن است در تنظیم قند خون و کاهش خطر ابتلا به دیابت نوع ۲ نقش داشته باشند.
  • برخی فلاونوئیدها مانند نارینجنین (موجود در مرکبات) در مطالعات حیوانی از مقاومت به انسولین و دیابت نوع دو جلوگیری کرده‌اند، هرچند این نتایج قابل تعمیم به انسان نیستند و نیاز به مطالعات انسانی بیشتر دارند.
  • برخی ادویه‌ها حاوی فلاونوئیدهایی هستند که ممکن است در تنظیم قند خون مفید باشند.
  • متاآنالیزها ارتباط بین مصرف زیاد فلاونوئیدهای غذایی و خطر کمتر دیابت نوع ۲ را نشان می‌دهند، اما تحقیقات بیشتری برای تأیید اثربخشی فلاونوئیدها به عنوان تنظیم کننده قند خون لازم است.
• فلاونوئیدها و کاهش التهاب: علاوه بر نقش ضدالتهابی در بیماری‌های خاص، فلاونوئیدها به طور کلی به کاهش پاسخ سلولی به درد و مهار درد مزمن کمک می‌کنند. از آن‌ها در علم پزشکی برای درمان بیماری‌های التهابی مانند آرتریت روماتوئید و سندروم روده تحریک‌پذیر استفاده می‌شود.
• فلاونوئیدها و کنترل وزن: برخی منابع به نقش فلاونوئیدها در تنظیم وزن اشاره دارند. فلاونوئیدها ممکن است در کاهش التهاب و از بین بردن چربی اضافی نقش داشته باشند. فعالیت آنتی‌اکسیدانی آن‌ها به برطرف شدن التهاب کمک کرده و ممکن است سطح لپتین (هورمون سرکوب کننده اشتها) را کاهش دهند.
• مبارزه با عفونت‌ها (Fighting Infections): فلاونوئیدها اثرات ضد ویروسی و ضد باکتریایی دارند. برخی فلاونوئیدها ممکن است از تکثیر برخی ویروس‌ها جلوگیری کنند.
• کاهش حساسیت (Allergy Reduction): برخی فلاونوئیدها مانند کوئرستین به عنوان آنتی‌هیستامین عمل می‌کنند و می‌توانند به کاهش علائم آلرژی مانند تب یونجه و کهیر کمک کنند.

نکات مهم درباره نگهداری و فرآوری

• • تأثیر حرارت و فرآوری: پخت و نگهداری می‌تواند بر محتوای فلاونوئیدها در میوه‌ها و سبزیجات تأثیر بگذارد. هرچه زمان پخت سبزیجات بیشتر باشد، فلاونوئید بیشتری از دست می‌رود. تا ۸۰ درصد فلاونوئیدها ممکن است در فرآیند پخت از بین بروند.
  • تأثیر نگهداری: نگهداری پیاز در دمای اتاق می‌تواند تا یک سوم فلاونوئیدهای آن را در عرض دو هفته از دست بدهد.
  • نشانه از دست دادن مواد مغذی: اگر رنگ‌های معمولی غذا هنگام جوشاندن یا پختن شروع به محو شدن کنند، غذای شما در حال از دست دادن مواد مغذی گیاهی خود است.
  • میوه‌های منجمد: میوه‌ها و سبزیجاتی که منجمد شده‌اند، سطوح بالایی از مواد مغذی از جمله فلاونوئیدها را حفظ می‌کنند و جایگزین خوبی برای تازه آن‌ها هستند.

تداخلات و احتیاط‌ها درباره فلاونوئیدها

• • تداخلات دارویی: فلاونوئیدها می‌توانند با داروهای خاصی تداخل داشته باشند. آن‌ها ممکن است آنزیم سیتوکروم P450 را که در متابولیسم داروها نقش دارد، مهار کنند و بر انتقال‌دهنده‌ای به نام P-گلیکوپروتئین تأثیر بگذارند که جذب داروهای خاص را کاهش می‌دهد.
  • گریپ‌فروت: فلاونوئید موجود در گریپ‌ فروت می‌تواند جذب برخی داروها مانند نیفدیپین، فلودیپین، وراپامیل و ترفنادین را افزایش دهد. بنابراین، اگر از این داروها استفاده می‌کنید، مشورت با پزشک در مورد مصرف گریپ‌فروت ضروری است.
  • تداخل با جذب مواد مغذی: فلاونوئیدها ممکن است با مواد مغذی خاصی تداخل داشته باشند. آن‌ها می‌توانند به آهن غیر هِم متصل شده و جذب آن در روده را کاهش دهند. همچنین ممکن است جذب سلولی ویتامین C را مهار کنند.
  • مشاوره پزشکی: منابع تأکید دارند که اطلاعات ارائه شده صرفاً جنبه آموزشی دارد و برای استفاده عملی، مشورت با پزشک یا متخصص مربوطه ضروری است.

پایداری فلاونوئیدها در فرآیند صابون‌ سازی

یکی از دلایل مهم استفاده از فلاونوئید ها در صابون‌ سازی، پایداری این ترکیبات در برابر قلیایی و حرارت است. در فرآیند صابون‌ سازی، بیشتر ترکیبات گیاهی ممکن است خاصیت خود را از دست بدهند، اما فلاونوئید ها به دلیل پایداری بالا، حتی در شرایط سخت فرآیند صابون‌ سازی نیز به خوبی باقی می‌مانند. این ویژگی باعث می‌ شود که فلاونوئیدها همچنان مزایای خود را به صابون نهایی منتقل کنند.

روتین چیست؟

روتین (Rutin) یک فلاونوئید پلی فنل (polyphenol flavonoid) است که در بسیاری از گیاهان، به عنوان مثال، مرکبات یافت می شود. دلیل اصلی استفاده از آن در لوازم آرایشی، خاصیت آنتی اکسیدانی و از بین بردن رادیکال های آزاد (مشابه اسکوربیک اسید ( ascorbic acid)) است، اما همچنین دارای خاصیت ضد باکتریایی و خواص ترمیم زخم است.

همچنین یک مطالعه in-vitro (ساخته شده در ظروف پتری روی رده های سلولی حیوانی) وجود دارد که پتانسیل روتین را به عنوان یک عامل سفید کننده پوست نشان می دهد و مردم حتی سعی کرده اند از آن برای افزایش توانایی مسدود کننده اشعه ماوراء بنفش (UV-blocking ability) عوامل SPF استفاده کنند، اما نتایج متناقضی را به همراه داشته است. در هر صورت، توانایی های آنتی اکسیدانی آن هنوز هم باید به محافظت از پوست در برابر آسیب نور خورشید ناشی از اشعه ماوراء بنفش که توسط عوامل SPF مسدود نشده است، کمک کند!

نتیجه‌ گیری

استفاده از گیاهانی که حاوی فلاونوئید ها هستند، می‌تواند به بهبود خواص صابون‌ های گیاهی کمک کند. این ترکیبات با خواص آنتی‌ اکسیدانی، ضد التهابی و پایداری بالا، انتخابی عالی برای تولید صابون‌ هایی با فواید پوستی و محافظتی محسوب می‌شوند.