گیاه چریش (Azadirachta indica) یک درخت مهم و بسیار پرکاربرد است که به دلیل خواص دارویی فراوانش شناخته شده است. درخت همیشه سبز چریش با قدمتی هزاران ساله و خواص دارویی شگفت‌انگیز، از پوست و مو تا کبد و کلیه را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این گیاه درمانگر، ضد باکتری، ضد قارچ، ضد التهاب و تقویت‌کننده سیستم ایمنی است. از گذشته در طب سنتی هند و ایران تا امروز در محصولات بهداشتی و درمانی، چریش جایگاهی ویژه دارد. در این مقاله، با تمامی جنبه‌های دارویی، زیبایی، تاریخی و ایمنی گیاه چریش آشنا می‌شوید.
نام ها و مشخصات گیاهی چریش
- نام علمی آن Azadirachta indica است.
- نام‌های رایج دیگر آن شامل نیم (Neem)، یاس بنفش هندی، چریشک، سِرِش، برواق، و اسراس می‌باشند.
- نام این جنس گیاهی (Azadirachta) در زبان‌های اروپایی از واژه فارسی «آزاد درخت» گرفته شده است.
- در زبان سواحلی در شرق آفریقا، به آن مواروبائینی (Mwarobaini) گفته می‌شود که به معنی «درخت ۴۰» است، زیرا باور عمومی بر این است که این درخت ۴۰ بیماری مختلف را درمان می‌کند.
- نام سانسکریت آن آریشتا به معنی ضد درد است. در باور مردم هند به آن «درمانگاه دهکده» و عصاره‌اش را «داروخانه طبیعت» می‌گویند.
- این گیاه درختی همیشه سبز است که بومی شبه قاره هند و میانمار است و در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری خشک آسیا، آفریقا، استرالیا و جزایر جنوب پاسیفیک رشد می‌کند. همچنین در ایران، در جزیره قشم و بوشهر، جنوب شرقی بلوچستان و هرمزگان نیز به وفور یافت می‌شود.
- ارتفاع درخت معمولاً بین ۱۵ تا ۲۰ متر است و گاهی به ۴۰ متر نیز می‌رسد. رشد آن بالا بوده و در برابر خشکی مقاوم است.
- میوه چریش دارای آب میوه‌ای شیرین با طعم شبیه به دارو است. پوست میوه ابتدا شور و سپس تلخ است. دانه داخل میوه به شدت تلخ است و فقط بخش گوشتی/پالپ آن طعم خوبی دارد. به دلیل طعم قوی دارویی، خوردن میوه آن توصیه نمی‌شود مگر با تجویز پزشک سنتی هندی. میوه آن به عنوان دارو و آفت‌کش استفاده می‌شود.
تاریخچه و کاربرد سنتی چریش
- چریش از هزاران سال پیش (۵۰۰۰ سال پیش) کشت می‌شده و مورد توجه انسان بوده است.
- خواص دارویی آن در شبه قاره هند بیش از ۴۰۰۰ سال شناخته شده است.
- در طب سنتی هندی (آیورودا) به عنوان درختی که توانایی درمان تمام بیماری‌ها را دارد، شناخته می‌شود.
- مردم کشورهای خاور دور در طب سنتی خود از قسمت‌های مختلف این درخت به عنوان ضد مالاریا، تب بر و ضد درد و التهاب استفاده می‌کردند.
قسمت‌های مختلف چریش و کاربردهای آن ها
هر بخش از درخت چریش، از برگ‌ها، پوست، دانه‌ها گرفته تا روغن آن، حاوی ترکیبات ارزشمندی است که تأثیر مثبتی بر سلامتی دارند.
- برگ‌ها: سرشار از فیبر هستند که به تنظیم حرکات روده و پیشگیری از یبوست کمک می‌کند. برای درمان مشکلات پوستی مانند اگزما و پسوریازیس، بیماری‌های ویروسی مانند آبله مرغان و آبله، تصفیه خون، کنترل قند خون بالا، کاهش خطر زخم معده و التهاب دستگاه گوارش، کاهش استرس (به صورت چای یا مکمل)، مدیریت آسم (استنشاق بخار)، کاهش علائم ورم ملتحمه (به صورت پماد یا آب)، و درمان بی‌اشتهایی و اختلالات کبد استفاده می‌شوند. می‌توان آنها را جوید. آب میوه برگ‌ها می‌تواند سموم را از بدن دفع کند.
- پوست: حاوی ترکیبات زیست فعال است که به التیام زخم و کاهش التهاب کمک می‌کند. همچنین در کاهش تب مؤثر است. پتانسیل افزودنی به مواد غذایی را دارد.
- دانه‌ها: منبع اصلی استخراج روغن چریش هستند. در کشاورزی برای دفع آفات استفاده می‌شوند.
- شاخه: برای مسواک زدن استفاده می‌شود و به سلامت دهان و دندان کمک می‌کند.
- گل‌ها: در رایحه‌درمانی و برای اختلالات روده مفید هستند.
- میوه: حاوی دانه است که روغن از آن استخراج می‌شود.
- روغن چریش: از دانه‌ها و برگ‌ها به دست می‌آید و در محصولات زیبایی پوست و مو استفاده می‌شود. می‌توان آن را مستقیماً روی نواحی آسیب‌دیده برای اگزما و پسوریازیس استفاده کرد. به عنوان مرطوب کننده طبیعی پوست و نرم کننده مو استفاده می‌شود. برای ماساژ بدن برای تسکین دردهای عضلانی و دردهای مفاصل، آرتروز و کمردرد مفید است. به تقویت ناخن‌ها و جلوگیری از شکنندگی آنها کمک می‌کند. برای درمان جوش‌های سرسیاه، کدری و چین و چروک مفید است. از خشکی مو، سفیدی زودرس و ریزش مو جلوگیری می‌کند. در صابون‌ها، خمیردندان‌ها و لوسیون‌ها استفاده می‌شود. می‌توان آن را با روغن های حامل مخلوط کرده و به عنوان دفع کننده حشرات استفاده نمود. برای تسکین گرفتگی و سینوزیت می‌توان روغن رقیق شده را روی قفسه سینه و بینی مالید. همچنین می‌توان چند قطره روغن را در آب حل کرده و برای جوش و آکنه استفاده کرد. برای درمان مشکلات ناخن از جمله پسوریازیس مفید است. مالیدن مقدار کمی از آن به ناف، اطراف چاکرای قلب، چال گردن و پشت گوش‌ها احساس خنکی ایجاد می‌کند.
خواص دارویی و درمانی چریش
چریش خواص مختلفی دارد، از جمله:
- ضد ویروس، ضد باکتری، ضد قارچ، ضد التهاب، آنتی اکسیدان، ضد انگل، ادرارآور و ضد زخم. حاوی اسیدهای چرب ضروری و ترکیبات زیست‌فعال مانند نمبیدین است که ضد التهاب و ضد باکتری قوی است.
برخی از فواید خاص چریش عبارتند از:
- سلامت پوست: به درمان آکنه (کاهش التهاب، جلوگیری از رشد باکتری)، تسکین اگزما و پسوریازیس، مرطوب کردن پوست خشک، روشن کردن جای زخم و لک، درمان گال و جرب، و محافظت پوست از عوامل بد کمک می‌کند. صابون چریش برای درمان عفونت‌های قارچی و تسکین خارش و قرمزی پوست مفید است.
- سلامت دهان و دندان: به حفظ بهداشت دهان و بهبود سلامت دندان کمک می‌کند. رشد باکتری‌های مسئول پلاک را مهار کرده و از تجمع جرم دندان جلوگیری می‌کند. لثه‌های متورم و ملتهب را تسکین داده و ناراحتی و خونریزی لثه را کاهش می‌دهد. با باکتری‌های مضر عامل پوسیدگی و حفره دندان مبارزه می‌کند. بوی بد دهان را از بین می‌برد و باعث خوشبویی دهان می‌شود. دندان‌ها را سفید و تقویت کرده و از عفونت و درد دندان جلوگیری می‌کند.
- سلامت مو: به بهبود سلامت کلی مو و پوست سر کمک کرده، مواد مغذی لازم را فراهم می‌کند. رشد مو را تحریک کرده و از ریزش مو جلوگیری می‌کند. شوره سر و سایر مشکلات پوست سر را درمان می‌کند. به عنوان نرم کننده طبیعی مو عمل می‌کند. خشکی و خارش پوست سر را کاهش می‌دهد.
- سیستم گوارش: به حمایت از سیستم گوارش و سلامت روده کمک می‌کند. یبوست را برطرف می‌کند. عملکرد کبد را تحریک کرده و ترشح آنزیم‌های گوارشی را افزایش می‌دهد. خطر عفونت و التهاب در دستگاه گوارش را کاهش می‌دهد. به رفع اسیدیته کمک می‌کند. ممکن است زخم معده و انگل‌های روده را درمان کند.
- تقویت کننده سیستم ایمنی: به دلیل خواص تقویت کننده سیستم ایمنی شناخته شده است. با عوامل بیماری‌زا مانند باکتری‌ها، ویروس‌ها و قارچ‌ها مبارزه کرده و تولید سلول‌های ایمنی را تحریک می‌کند.
- دفع کننده حشرات: به دلیل خواص دفع کننده حشرات خود شناخته شده است. انواع حشرات را از جمله پشه، مگس و کنه دور نگه می‌دارد. جایگزین سازگار با محیط زیست و ایمن‌تر برای مواد شیمیایی است. می‌تواند تخم پشه را از بین ببرد. به عنوان آفت‌کش طبیعی نیز استفاده می‌شود.
- التیام زخم: در طب سنتی برای التیام زخم استفاده می‌شود.
- سلامت چشم: به سلامت بهتر چشم کمک می‌کند. ممکن است علائم ورم ملتحمه (گل مژه) را کاهش دهد. به درمان شب‌کوری کمک می‌کند. برای اختلالات چشم مانند ورم ملتحمه مفید است.
- سلامت تنفسی: فواید بالقوه‌ای برای حمایت از سلامت تنفسی دارد. به کاهش علائم بیماری‌های تنفسی مانند آسم، گرفتگی و سینوزیت کمک می‌کند. به کنترل بلغم، تب و سرفه کمک می‌کند. به محافظت در برابر عفونت ریه، برونش و غشاهای مخاطی کمک می‌کند.
- محافظت از کبد: خواص محافظت کننده از کبد دارد. به کاهش استرس اکسیداتیو و التهاب کبد کمک کرده و از تجمع ترکیبات سمی در آن جلوگیری می‌کند. اختلالات کبد را درمان می‌کند.
- کنترل قند خون: در طب سنتی برای مدیریت سطح قند خون در افراد دیابتی محبوب است. عصاره‌های آن به کنترل نوسانات قند خون کمک می‌کنند. در کاهش قند خون موثر است.
- پیشگیری از سرطان: مشاهده شده است که خواصی برای کمک به پیشگیری از سرطان دارد. ترکیبات زیست‌فعال آن فعالیت‌های ضد سرطانی بالقوه نشان داده‌اند.
- کاهش استرس: به دلیل خواص آرام‌بخش خود شناخته شده است. به تنظیم هورمون‌های استرس مانند کورتیزول کمک می‌کند. از سلامت روان حمایت می‌کند. به عنوان جایگزین طبیعی برای داروهای آرام‌بخش استفاده می‌شود. به کاهش اضطراب کمک می‌کند.
- سلامت کلیه: به طور سنتی برای ارتقای سلامت کلیه استفاده می‌شود. به کاهش تجمع سموم در کلیه، بهبود عملکرد کلیه با کمک به دفع نمک، مایعات و مواد زائد، و جلوگیری از آسیب ناشی از استرس اکسیداتیو و التهاب کمک می‌کند.
- سلامت قلب و عروق: از خطر مشکلات قلبی جلوگیری می‌کند. برای قلب مفید است، از لخته شدن خون جلوگیری می‌کند. از سکته قلبی و مغزی جلوگیری کرده و فشار خون را تنظیم می‌کند. چربی و کلسترول را کاهش می‌دهد.
- آرتروز و درد: به درمان آرتروز و کاهش دردهای مفصلی کمک می‌کند. روغن آن برای ماساژ دردهای عضلانی و مفصلی، آرتروز، کمردرد، درد زانو، گردن و آرنج مفید است. به نقرس کمک می‌کند.
- تب‌ها: برای کاهش تب مالاریا استفاده می‌شود.
- جذام و زردی: در گذشته برای درمان جذام و زردی استفاده می‌شده است.
نحوه استفاده چریش
چریش به اشکال مختلفی قابل استفاده است:
- برگ‌ها: به صورت خمیر، فیس واش، آب میوه، جویدن، چای، عصاره، استنشاق بخار، پماد یا آب برای چشم، برگ خشک، پودر شده.
- روغن: به صورت موضعی، به صورت مکمل یا کپسول. در محصولات آرایشی و بهداشتی.
- مکمل‌ها و کپسول‌ها: به صورت خوراکی.
- چای (دمنوش): از برگ‌ها تهیه می‌شود.
عوارض جانبی و احتیاطات چریش
- استفاده موضعی از چریش به عنوان محصول آرایشی معمولاً بی‌خطر تلقی می‌شود، اما گاهی ممکن است باعث تحریک پوست شود، بنابراین توصیه می‌شود ابتدا روی قسمت کوچکی از پوست آزمایش شود.
- زنان باردار به خصوص در چهار تا پنج ماه اول بارداری نباید چریش مصرف کنند زیرا موجب نابودی نطفه و آسیب به جنین می‌شود. مصرف آن می‌تواند باعث سقط جنین شود. گرمای مضاعف ایجاد شده در بدن توسط چریش، به خصوص در دوران بارداری که دمای بدن طبیعی بالا می‌رود، ممکن است به نطفه صدمه بزند و مانند تهدیدی مشابه با جسم خارجی برای جنین محسوب شود.
- زنانی که قصد باردار شدن دارند نباید چریش مصرف کنند زیرا گرمای مضاعف ایجاد کرده و این امر تهدیدی مشابه با جسم خارجی برای جنین به حساب می‌آید. چریش اثر ضد بارداری دارد.
- مصرف روزانه چریش ممکن است باعث کوتاه شدن فواصل چرخه قاعدگی در برخی زنان شود. برای کاهش دمای بدن ناشی از آن، نوشیدن آب بیشتر، افزودن کمی آبلیمو به آب، نوشیدن آب gourd یا مالیدن مقدار کمی روغن کرچک به ناف و نقاط خاص بدن پیشنهاد شده است.
- استفاده خوراکی چریش در موارد عفونت‌های باکتریایی، قارچی و ویروسی، آلرژی‌ها، دیابت، مشکلات گوارشی و اختلالات کبدی رایج است، اما برای مصرف داخلی، مشورت با پزشک گیاهی توصیه می‌شود.
- مصرف طولانی مدت چریش ممکن است به کلیه‌ها یا کبد آسیب برساند.
- مصرف آن در کودکان منع شده است. قبل از استفاده از محصولات چریش برای کودک، باید با پزشک مشورت کرد.
- ممکن است باعث افت قند خون (هیپوگلیسمی) شود.
- مصرف آن در زنان شیرده ممکن است باعث مسمومیت نوزاد شود و باید از آن خودداری کرد.
- قبل از استفاده از چریش روی زخم‌های باز، مشورت با متخصص مراقبت‌های بهداشتی ضروری است.
