جینکو بیلوبا (Ginkgo biloba)، که با نام کهن دار نیز شناخته می‌شود، درختی باستانی و برگ‌ریز بومی چین، ژاپن و کره است. این درخت یکی از قدیمی‌ترین گونه‌های گیاهی زنده در جهان محسوب می‌شود که قدمت آن به بیش از ۲۰۰ میلیون سال پیش برمی‌گردد. به همین دلیل، گاهی از آن به عنوان “فسیل زنده” یاد می‌شود. در طول هزاران سال، مردم از برگ‌ها و دانه‌های این درخت در طب سنتی چینی برای اهداف درمانی مختلفی استفاده کرده‌اند. امروزه، عصاره استاندارد شده برگ جینکو بیلوبا، به‌ویژه با نام‌های علمی EGb761 و GBE، تحت تحقیقات پزشکی قرار دارد. این مقاله به بررسی خواص، عوارض، تداخلات دارویی و نکات مهم مرتبط با جینکو بیلوبا بر اساس منابع موجود می‌پردازد.
خواص و فواید جینکو بیلوبا
جینکو بیلوبا حاوی بیش از ۴۰ ترکیب فعال است که بیشترین مقدار آن‌ها در برگ‌هایش یافت می‌شود. دو ترکیب اصلی و قدرتمند آن شامل فلاونوئید ها و ترپنوئید ها هستند. این ترکیبات به عنوان آنتی اکسیدان های قوی شناخته می‌شوند و مسئول بسیاری از خواص ادعا شده برای جینکو هستند.
- اثرات آنتی‌اکسیدانی: فلاونوئیدها و ترپنوئیدها با اثرات مخرب رادیکال‌های آزاد مبارزه می‌کنند. رادیکال‌های آزاد می‌توانند به بافت‌های سالم آسیب رسانده و پیری و بیماری‌ها را تسریع کنند. این آنتی‌اکسیدان‌ها به محافظت از پوست در برابر آسیب‌های ناشی از رادیکال‌های آزاد کمک می‌کنند.
- مبارزه با التهاب: جینکو می‌تواند نشانگرهای التهاب را در سلول‌های انسانی و حیوانی کاهش دهد. التهاب مزمن می‌تواند موجب آسیب دائمی به بافت‌ها و DNA شود. خواص ضدالتهابی جینکو ممکن است در بیماری‌هایی مانند آرتروز، بیماری روده تحریک‌پذیر (IBD)، سرطان، بیماری قلبی، سکته و بیماری‌های تنفسی مانند آسم و COPD (بیماری مزمن انسدادی ریه) مفید باشد.
- بهبود گردش خون و سلامت قلب: جینکو به طور سنتی برای افزایش جریان خون به اندام‌های مختلف استفاده می‌شده است. مطالعات نشان می‌دهند که مصرف جینکو می‌تواند جریان خون را افزایش دهد. این اثر ممکن است به دلیل افزایش سطح اکسید نیتریک باشد که باعث گشاد شدن رگ‌های خونی می‌شود. تحقیقات اثرات محافظتی جینکو بر سلامت قلب، سلامت مغز و پیشگیری از سکته را نشان می‌دهند.
- عملکرد شناختی و سلامت مغز: جینکو به‌دلیل پتانسیل خود در بهبود حافظه و عملکرد مغز شناخته شده است. برخی مطالعات نشان‌دهنده کاهش قابل توجهی در میزان زوال شناختی در افراد مبتلا به زوال عقل، به‌ویژه در انواع عروقی، هنگام استفاده همراه با داروهای معمول هستند. مصرف ۲۴۰ میلی‌گرم جینکو در روز ممکن است علائم زوال عقل را اندکی بهبود دهد. برخی تحقیقات اولیه نشان می‌دهند که مکمل جینکو می‌تواند عملکرد ذهنی و سلامت درک شده را در افراد سالم افزایش دهد، شامل بهبود قدرت حافظه و افزایش تمرکز. با این حال، نتایج در این زمینه متناقض هستند و برخی بررسی‌های بزرگ بهبود قابل اندازه‌گیری در حافظه یا عملکردهای اجرایی را تایید نمی‌کنند.
- کاهش اضطراب و علائم روان‌پزشکی: پژوهش‌ها نشان می‌دهند که جینکو می‌تواند علائم اضطراب را کاهش دهد. در یک مطالعه، دوز بالاتر جینکو کاهش بیشتری در علائم اضطراب نشان داد. همچنین، مصرف خوراکی عصاره برگ جینکو در کنار داروهای ضدروان‌پریشی معمول ممکن است بعضی از علائم اسکیزوفرنی و عوارض جانبی داروها مانند دیسکینزی تاخیری را کاهش دهد. اثر جینکو بر افسردگی پیچیده است و نیاز به پژوهش‌های بیشتری دارد، هرچند مطالعات حیوانی اثرات مثبتی را نشان داده‌اند که ممکن است به خواص ضدالتهابی آن مرتبط باشد.
- سلامت چشم و بینایی: تحقیقات کمی در این زمینه انجام شده، اما نتایج اولیه امیدوارکننده هستند. جینکو می‌تواند جریان خون در چشم را افزایش دهد، که ممکن است برای بیماری‌هایی مانند گلوکوم مفید باشد، هرچند بهبود بینایی لزوماً مشاهده نشده است. نیاز به پژوهش‌های بیشتری برای تایید اثرات قطعی آن وجود دارد.
- درمان سردرد و میگرن: جینکو در طب سنتی چین برای سردرد و میگرن محبوب بوده است. بسته به علت سردرد، خواص ضدالتهابی، آنتی‌اکسیدانی، یا توانایی گشاد کردن عروق جینکو ممکن است مفید باشد. با این حال، پژوهش‌های کمی برای اثبات این ادعا در دسترس است.
- کاهش علائم سندرم پیش از قاعدگی (PMS): پژوهش‌های اولیه نشان می‌دهند که جینکو می‌تواند به درمان علائم جسمی و روانی PMS کمک کند. مصرف خوراکی عصاره برگ جینکو می‌تواند حساسیت سینه‌ها و سایر علائم مرتبط با PMS را کاهش دهد.
- درمان اختلال عملکرد جنسی: برخی منابع نشان می‌دهند که جینکو ممکن است به درمان اختلال عملکرد جنسی کمک کند، زیرا جریان خون در آن نواحی را افزایش می‌دهد. با این حال، پژوهش‌ها در این زمینه متناقض هستند و استفاده از جینکو به تنهایی ممکن است مؤثر نباشد.
- سلامت پوست و رشد مو: عصاره کهن‌دار در محصولات آرایشی و بهداشتی به دلیل خواص آنتی‌اکسیدانی برای محافظت از پوست در برابر پیری، متعادل‌سازی تولید چربی، تقویت گردش خون پوست و کاهش التهاب و قرمزی استفاده می‌شود. همچنین در کرم‌ها، سرم‌ها، ماسک‌ها و لوسیون‌های بدن به کار می‌رود. در مطالعات حیوانی، جینکو ممکن است به کاهش ریزش مو و تقویت رشد آن کمک کند.
عوارض جانبی جینکو بیلوبا
مصرف خوراکی جینکو بیلوبا در مقادیر متعادل برای بیشتر بزرگسالان سالم بی‌خطر تلقی می‌شود. با این حال، هرگز دانه‌های خام یا بوداده جینکو را نخورید، زیرا می‌توانند سمی باشند.
عوارض جانبی احتمالی عبارتند از:
- حالت تهوع
- اسهال
- سرگیجه
- سردرد
- دل درد و ناراحتی معده
- جوش یا واکنش‌های آلرژیک پوستی
- تپش قلب
- یبوست
نگرانی در مورد افزایش خطر کبودی و خونریزی با مصرف عصاره برگ جینکو وجود دارد.
نکات احتیاطی و هشدارهای ویژه
- بارداری و شیردهی: مصرف جینکو در دوران بارداری احتمالاً خطرناک است و ممکن است موجب زایمان زودرس یا خونریزی اضافی شود. اطلاعات کافی در مورد بی‌خطر بودن در دوران شیردهی وجود ندارد، بنابراین بهتر است از مصرف آن خودداری شود.
- کودکان: کودکان نباید دانه جینکو را بخورند، زیرا مصرف دانه‌های تازه موجب تشنج و مرگ شده است. استفاده کوتاه‌مدت از ترکیب خاصی از عصاره برگ جینکو با جینسنگ آمریکایی در کودکان ممکن است بی‌خطر باشد.
- اختلالات خونریزی: جینکو می‌تواند اختلالات خونریزی را بدتر کند؛ اگر اختلال خونریزی دارید، از آن استفاده نکنید.
- آلرژی: کسانی که به پیچک سمی، بلوط سمی، سماق سمی، پوست انبه یا روغن بلادر حساسیت دارند، ممکن است به جینکو نیز حساسیت داشته باشند.
- صرع و مستعدین تشنج: از مصرف جینکو اجتناب کنید. مقادیر زیاد جینکوتوکسین (موجود در دانه‌ها و کمی در برگ‌ها) می‌تواند موجب تشنج شود.
- کمبود آنزیم G6PD: جینکو می‌تواند موجب کم‌خونی شدید در افراد دچار کمبود این آنزیم شود؛ با احتیاط مصرف کنید یا از مصرف آن خودداری کنید.
- جراحی: جینکو می‌تواند لخته شدن خون را کند کند و موجب خونریزی اضافی در حین جراحی و پس از آن شود؛ حداقل ۲ هفته قبل از جراحی استفاده از جینکو را متوقف کنید.
- سرطان: برخی پژوهش‌ها در جانوران جونده خطر ابتلا به سرطان کبد و تیروئید را با مصرف جینکو افزایش داده‌اند.
تداخلات دارویی جینکو بیلوبا
جینکو بیلوبا با برخی داروها تداخل ایجاد می‌کند که می‌تواند مهم و خطرناک باشد یا موجب کاهش اثر دارو شود.
تداخلات مهم شامل:
- داروهای رقیق کننده خون و ضد پلاکت: مانند وارفارین، آسپرین، و کلوپیدوگرل. مصرف هم‌زمان با این داروها که خود موجب کاهش لخته شدن خون می‌شوند، می‌تواند خطر کبودی و خونریزی جدی را افزایش دهد.
- داروهای ضد افسردگی: مانند فلوکستین و ایمی‌پرامین. مصرف هم‌زمان می‌تواند اثربخشی آن‌ها را کاهش دهد.
- داروهای ضد تشنج و داروهای کاهش دهنده آستانه تشنج: جینکو می‌تواند خطر تشنج را افزایش دهد؛ مصرف هم‌زمان با این داروها خطر تشنج را بسیار بالا می‌برد.
- داروهای دیابت: جینکو می‌تواند سطح قند خون را افزایش دهد و اثربخشی داروهای دیابت را کاهش دهد؛ قند خون باید به دقت کنترل شود.
- برخی داروهایی که توسط کبد پردازش می‌شوند: جینکو می‌تواند سرعت تجزیه این داروها توسط آنزیم‌های کبدی (مانند سیتوکروم P450) را تغییر داده و موجب تغییر اثرات و عوارض جانبی آن‌ها شود.
- برخی داروهایی که توسط پمپ‌های سلولی منتقل می‌شوند (سوبستراهای P-Glycoprotein): جینکو می‌تواند نحوه عملکرد این پمپ‌ها را تغییر دهد و میزان ماندگاری دارو در بدن را تغییر دهد.
- افاویرنز: ممکن است اثرات این داروی HIV را کاهش دهد.
- آلپرازولام: ممکن است اثربخشی این داروی اضطراب را کاهش دهد.
- ایبوپروفن: مصرف هم‌زمان می‌تواند لخته شدن خون را بسیار کند کند و احتمال کبودی و خونریزی را افزایش دهد.
- ترازودون: مصرف هم‌زمان می‌تواند اثرات ترازودون را افزایش داده و عوارض جانبی جدی در مغز ایجاد کند.
- نیفدیپین: مصرف هم‌زمان ممکن است سطح نیفدیپین را افزایش داده و عوارض جانبی آن را تشدید کند.
- سیمواستاتین و آتورواستاتین: جینکو اثرات این داروها را کاهش می‌دهد، اما ظاهرا اثربخشی آن‌ها بر سطح کلسترول را تحت تاثیر قرار نمی‌دهد.
- ریسپریدون: جینکو می‌تواند سرعت تجزیه این دارو در کبد را کاهش داده و احتمال عوارض جانبی آن را افزایش دهد.
- امپرازول: جینکو می‌تواند سرعت تجزیه امپرازول در کبد را افزایش داده و عملکرد آن را کاهش دهد.
- سدیم اسینات: یک مورد گزارش شده از تداخل احتمالی وجود دارد.
اگر به هر دلیلی از دارو استفاده می‌کنید، قبل از مصرف جینکو حتما با پزشک عمومی خود مشورت کنید.
اشکال موجود و دوز مصرف جینکو بیلوبا
جینکو بیلوبا در اشکال مختلفی از جمله برگ‌های خشک یا چای، عصاره مایع، کپسول و قرص عرضه می‌شود. بیشتر پژوهش‌های موجود، نتایج حاصل از مصرف عصاره خالص و استاندارد شده جینکو بیلوبا را بررسی کرده‌اند. عصاره استاندارد شده حاوی ۲۴٪ جینکو فلاووگلیکوزید است.
نکات مهم در مورد دوز مصرف:
- دوز معمول در بزرگسالان بین ۶۰ تا ۲۴۰ میلی‌گرم در روز است که می‌تواند تا ۶ ماه مصرف شود.
- بسته به فرمولاسیون خاص، دوز مصرف متفاوت است.
- حداکثر دوز مشخصی وجود ندارد، اما بهتر است با دوز کم شروع کرده و به تدریج افزایش دهید.
- دوزهای بیش از ۶۰۰ میلی‌گرم در روز به ندرت ارزیابی شده‌اند؛ بهتر است از این دوز بالاتر نروید.
- برای مشاهده هرگونه تأثیر ممکن است لازم باشد تا ۶ هفته یا حداقل ۸ هفته صبر کنید.
- برای آگاهی از دوز مناسب برای یک بیماری خاص، با پزشک مشورت کنید.
- بهترین زمان مصرف قرص جینکوبیلوبا صبح‌ها به مدت دو ماه برای مشاهده اثرات است.
نتیجه‌گیری
با وجود سابقه طولانی استفاده در طب سنتی، مکانیسم دقیق عمل جینکو بیلوبا هنوز به طور کامل مشخص نیست و نتایج بسیاری از پژوهش‌ها متناقض یا غیرقطعی هستند. این گیاه به دلیل محتوای بالای آنتی‌اکسیدان‌ها و پتانسیل بهبود گردش خون مورد توجه قرار دارد و تحقیقاتی در خصوص اثرات آن بر عملکرد شناختی، سلامت قلب، اضطراب، و سایر شرایط ادامه دارد. با این حال، جینکو بیلوبا می‌تواند عوارض جانبی داشته باشد و با داروهای متعددی تداخل خطرناک ایجاد کند.
