زیستگاه زیره سیاه
سیاه دانه یا زیره سیاه (Nigella) بومی جنوب اروپا، منطقه مدیترانه، شمال آفریقا و آسیای صغیر است. در این مناطق، از دانه‌های این گیاه به عنوان ادویه و در طب سنتی از دیرباز استفاده می‌شده است. در اروپای مرکزی، این گیاه در مزارع کشت می‌شود و به طور وحشی در نوارهای شخم‌نزده و دشت‌ها می‌روید. امروزه، زیره سیاه عمدتاً در مصر، هند، کشورهای مشترک‌المنافع (CIS) و ترکیه کشت می‌شود.
مشخصات زیره سیاه
سیاه دانه گیاهی یکساله با ساقه‌ای منشعب است. ارتفاع آن تا 30 سانتی متر می رسد و کمی کرکدار است. گل‌های سفید و انتهایی آن از خرداد تا شهریور ظاهر می‌شوند و لبه های گلبرگ ها رنگ سبز یا آبی ملایمی دارند. کپسول های میوه‌ای مثانه‌ای آن حاوی سیاه دانه های زیادی هستند. این دانه‌ها ریز و سه‌گوش هستند. طعم آنها در ابتدا تلخ و سپس تند و شبیه فلفل است. بوی آنها یادآور جوز هندی است. دانه‌ها علاوه بر پروتئین، شکر، صمغ، ساپونین و ملانین (تا 1.5%)، مواد تلخ (bitterns)، نیجیلین (nigellin)، تانن (tanning agents)، نیجلون (nigellon) و تیموکینون (thymoquinone)، 0.5 تا 1.5 درصد اسانس و تا 40 درصد چربی نیز دارند.
استخراج روغن زیره سیاه
روغن سیاه دانه از طریق پرس سرد در فشار بالا و با استفاده از دی اکسید کربن طبیعی به دست می آید. فرآوری دقیق برای حفظ اسیدهای چرب ضروری موجود در روغن بسیار حائز اهمیت است.
همچنین می توان روغن سیاه دانه را با استفاده از حلال های مختلفی مانند هگزان (hexane) یا مخلوطی از کلروفرم (chloroform) و متانول (methanol) استخراج کرد.
رنگ روغن زیره سیاه
- مایل به قرمز (Reddish)
بوی روغن زیره سیاه
- تند، گیاهی، فلفلی، شبیه “رنگ تازه”، با طعمی از زیره سیاه (Caraway) و چوبی
طعم روغن زیره سیاه
- کمی تلخ با طعم زیره سیاه (Caraway)
ترکیب شیمیایی اسیدهای چرب روغن زیره سیاه
| اسید چرب | محتوا (%) | معادل انگلیسی |
|---|---|---|
| میریستیک اسید | 0.1-0.4 | Myristic acid |
| پالمیتیک اسید | 12-13 | Palmitic acid |
| استئاریک اسید | 2.4-4 | Stearic acid |
| اولئیک اسید | 18-25 | Oleic acid |
| لینولئیک اسید | 50-60 | Linoleic acid |
| آلفا-لینولنیک اسید | 0.1-1 | a-Linolenic acid |
| آراشیدیک اسید | 0.1-0.4 | Arachidic acid |
| آراشیدونیک اسید | 0.1-0.4 | Arachidonic acid |
ترکیب توکوفرول های روغن زیره سیاه
| فارسی | انگلیسی | مقدار |
|---|---|---|
| توکوفرول ها | Tocopherols | 597 |
| آلفا توکوفرول | α-Tocopherol | 284 |
| بتا توکوفرول | β-Tocopherol | 40 |
| گاما توکوفرول | γ-Tocopherol | 225 |
| دلتا توکوفرول | δ-Tocopherol | 48 |
سایر مواد تشکیل دهنده روغن زیره سیاه
مشخصات فیزیکی روغن دانه سیاه دانه
| شاخص (انگلیسی) | مقدار |
|---|---|
| شاخص انکسار (Refractive index) | 1.4649-1.473 |
| چگالی (Density) در 15 درجه سانتیگراد | 0.925 |
| چگالی (Density) در 20 درجه سانتیگراد | 0.919 |
| عدد یدی (Iodine number) | 107-123 |
| عدد صابونی شدن (Saponification number) | 192-207 |
| عدد اسیدی (Acid number) | 7.78 |
| نقطه انجماد (Point of solidification) | کمتر از 0 درجه سانتیگراد |
| مواد غیرقابل صابونی شدن (Unsaponifiable) | تقریباً 0.5% |
روغن زیره سیاه در طبابت و طب سنتی
خواص درمانی سیاه دانه از دیرباز در مصر باستان شناخته شده بود. فرعون ها از دانه های سیاه دانه نه تنها به عنوان ادویه، بلکه به عنوان دارویی برای درمان اختلالات گوارشی، سردرد، دندان درد و التهاب توسط پزشکان خود استفاده می‌کردند. در طب سنتی، روغن سیاه دانه عملاً به عنوان یک “داروی عمومی” برای طیف وسیعی از بیماری ها از آکنه و فشار خون بالا تا درد مفاصل به کار می‌رود.
مطالعات پزشکی اثرات مثبت روغن سیاه دانه را در موارد آرتریت روماتوئید (rheumatoid arthritis) و رینیت آلرژیک (allergic rhinitis) به اثبات رسانده است.
بیشتر اثرات دارویی سیاه دانه را می‌توان به تیموکینون، یکی از اصلی ترین اجزای فرار (volatile components) روغن سیاه دانه، نسبت داد. طبق تحقیقات وو و همکارانش، تیموکینون در سطوح مختلف تنظیمی علیه التهاب و سرطان عمل می‌کند. اثرات ضد التهابی و ضد سرطانی (anticarcinogenic effect) (از جمله علیه سرطان پانکراس (against pancreatic cancer,)، ریه و سینه (breast cancer)) تاکنون فقط در آزمایشات روی حیوانات و مطالعات آزمایشگاهی به طور جزئی اثبات شده است.
مطالعات متعددی اثرات ضد باکتریایی و ضد قارچی تیموکینون (thymoquinone) را نیز تأیید کرده‌اند.
کاربرد روغن سیاه دانه در دامپزشکی
روغن سیاه دانه (Black cumin seed oil) به صورت داخلی و خارجی در دامپزشکی استفاده می‌شود. وسیع‌ترین حوزه کاربرد آن در پرورش اسب است. این روغن به صورت داخلی برای درمان آسم برونشی، بیماری‌های تنفسی و واکنش‌های آلرژیک تجویز می‌شود. همچنین خاصیت ضد انگلی دارد و سیستم ایمنی بدن را تقویت می‌کند.
مصرف خارجی روغن سیاه دانه باعث براق شدن موی حیوان می‌شود و به روند بهبود زخم‌ها و جراحات کوچک کمک می‌کند. در موارد ورم پستان (Mastitis) گاوهای شیری، با ماساژ روغن سیاه دانه بر روی نواحی آسیب‌دیده پستان، درمان با موفقیت انجام شده است. همچنین، با افزودن روغن سیاه دانه به آب آشامیدنی طیور، مشاهده شده است که سیستم ایمنی بدن پرندگانی که مستعد ابتلا به عفونت هستند، تقویت می‌شود.
روغن زیره سیاه به عنوان غذا
روغن با طعم تند و کیفیت بالا، می‌تواند به عنوان روغن پخت‌وپز و همچنین روغن سالاد مورد استفاده قرار گیرد.
این روغن به عنوان روغن سیاه دانه یا روغن سیانه دانه پیاز نیز شناخته می شود. این دانه ها غنی از آنتی اکسیدان ها، مواد معدنی و ویتامین ها هستند و اعتقاد بر این است که خواص آنتی باکتریال، ضد ویروس، ضد التهاب و ضدعفونی کننده است. در مراقبت پوست، این روغن معمولا برای درمان آکنه، پسوزیاریس، آبزدایی و پیری پوست استفاده می شود. بنیاد ملی پسوزیاریس استفاده از این روغن را برای درمان پسوریازیس به صورت موضعی و به صورت خوراکی را پیشنهاد می دهد.
دانه زیره سیاه به طور گسترده در طب سنتی اسلامی و برای اهداف آشپزی (culinary) در سراسر جهان استفاده می شود.
ترکیب تری گلیسیرید روغن دانه زیره سیاه معمولاً شامل تقریباً 83٪ اسیدهای چرب غیر اشباع و 17٪ اسیدهای چرب اشباع است که اسیدهای غالب آن لینولئیک (50٪ تا 59٪)، اولئیک (20٪ تا 24٪) و پالمیتیک (11٪ تا 13٪) اسیدها است.
دانه های زیره همچنین حاوی مواد فرار (اسانس) هستند که در میان آنها تیموکینون (thymoquinone) مسئول فعالیت بیولوژیکی اسانس فرض می شود . تیموکینون در روغن زیره سیاه نیز وجود دارد.
گزارش شده است که روغن دانه دارای فعالیت های ضد التهابی (anti‐inflammatory)، ضد درد (analgesic)، تب بر (antipyretic)، ضد میکروبی (antimicrobial)، التیام زخم (wound healing) و ضد نئوپلاستیک (antineoplastic) است.
مراجع:
